Những nghệ sỹ bản làng

Gặp Vừ Lầu Phổng (SN 1968), ai cũng nhận thấy người đàn ông dân tộc Mông ở bản Huồi Giảng 1, xã Tây Sơn (Kỳ Sơn) này tính tình rất vui vẻ, dễ hòa đồng. Và nếu gặp lúc anh mang theo chiếc khèn, thế nào cũng được thưởng thức những giai điệu vui tươi. Từ lâu, Phổng đã nổi tiếng bởi tài thổi và múa khèn Mông. Chiếc khèn gắn bó với anh từ thuở bước chân theo mẹ lên rẫy trỉa ngô, theo bố vào núi săn thú và như anh nói thì “sẽ gắn bó đến lúc nào cái miệng không đủ hơi để thổi nữa”.

Vừ Lầu Phổng kể rằng, mình biết thổi và múa khèn từ lúc chưa đầy 10 tuổi. Phổng học thổi khèn từ ông nội. Ông nội của Phổng trước đây là người thổi khèn hay, múa khèn đẹp nhất vùng. Ông nội mất, bố Phổng lại tiếp tục dạy Phổng múa và thổi khèn. Lúc vừa lớn lên, mỗi khi thấy hoa đào sau vườn hé nụ, khi sương lạnh bắt đầu tan, Phổng cùng đám bạn gần nhà mang khèn đi khắp các bản làng tham dự hội Xuân. Tiếng khèn của Vừ Lầu Phổng hòa cùng mây ngàn, gió núi và được nhiều cô gái để ý. Phổng chia sẻ: “Nhờ thổi khèn hay, múa khèn đẹp nên mình lấy được vợ đẹp, nhà vợ ở tận Nậm Cắn. Lấy vợ rồi, mình quanh năm bận rộn với nương rẫy nhưng không thể bỏ được cái khèn. Mỗi khi Xuân về, Tết đến hoặc có hội vui, khi đã chếnh choáng hơi men, mình lại nhớ và tìm đến cái khèn”... 

 

Theo Vừ Lầu Phổng, các động tác uyển chuyển trong vũ điệu khèn Mông thể hiện quá trình đấu tranh sinh tồn của một dân tộc cư trú trên đỉnh núi cao, nơi quanh năm mây vờn và gió lạnh; là động tác diễn tả quá trình gieo hạt, trỉa bắp, đánh đuổi thú rừng. Cùng với đó, vũ điệu khèn Mông còn thể hiện một cách tinh tế quá trình phát sinh tình yêu và hôn nhân của những chàng trai, cô gái trên những đỉnh núi mây mù... Nói cách khác, đằng sau mỗi vũ điệu khèn Mông là một câu chuyện về đời sống mưu sinh và thế giới tâm hồn của cộng đồng. 

 

Tại các kỳ hội diễn, giao lưu văn nghệ, khán giả thường được thưởng thức tiết mục múa khèn của Vừ Lầu Phổng, để rồi ai cũng tấm tắc ngợi khen. Bởi vũ điệu này không dễ thực hiện một cách thuần thục, đòi hỏi phải có sự phối hợp nhuần nhuyễn giữa đôi tay, đôi chân, miệng, hơi và có khi là toàn bộ cơ thể. Đôi tay giữ cho khèn đúng tư thế, đôi chân phải vận động nhịp nhàng, uyển chuyển. Rồi đến động tác vừa thổi khèn, vừa nhào lộn giữa nền đất, tiếng khèn vẫn phải đảm bảo ngân lên đúng giai điệu, tiết tấu. Vì thế, bên cạnh sự thuần thục, khéo léo cần phải có một sức khỏe dẻo dai, và trên hết là lòng kiên nhẫn, đam mê luyện tập.

 

Điều quan trọng hơn nữa là Phổng đã kịp truyền niềm đam mê cho cậu con trai 7 tuổi là Vừ Bá Tám. Ở tuổi ấy, Tám đã thổi và múa khèn một cách điêu luyện khiến người bố luôn lấy làm tự hào. 

Mùa Xuân này, gia đình Vừ Lầu Phổng đón nhận thêm tin vui, anh vừa được đề nghị Hội đồng cấp Bộ xét tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú. Niềm vui này không chỉ riêng của anh và gia đình, mà còn của đồng bào Mông đang cư trú trên dải đất miền Tây Nghệ An.

 

Từ khi lão nghệ nhân dân gian Vi Đình Công qua đời (đầu năm 2012), nhiều người lo lắng, tiếng khèn bè ở bản Chắn, xã Thạch Giám (Tương Dương) sẽ dứt vì không có người đam mê chế tác những chiếc khèn “chở đầy âm thanh”, vang ngân “tiếng lòng” của đồng bào Thái. Nhưng thật may, trước lúc về với Mường Trời, ông đã kịp truyền dạy cách thổi khèn cho mấy người con trai, đặc biệt là trao truyền cách chế tác nhạc cụ cho người con trai đầu Vi Thanh Hải.

Trong ngôi nhà sàn ấm cúng nằm giữa bản Chắn, anh Vi Thanh Hải kể rất nhiều về người bố của mình. Rằng, khi bệnh tình ngày một nặng, nghệ nhân Vi Đình Công gọi các con đến cạnh dặn dò: “Bằng mọi cách, các con phải giữ cho được tiếng khèn!”. Trước đó, dù đã được truyền dạy cách sử dụng và chế tác khèn bè, nhưng anh nghĩ bố còn sống lâu nên chưa cần chuyên tâm, cứ để thời gian lo việc khác. Thế nên khi người bố kính yêu ra đi mãi mãi, đã để lại trong anh một khoảng trống. Thương nhớ bố, anh quyết tâm ghi nhớ và thực hiện những điều bố đau đáu dặn dò. Một ngày, anh lấy chiếc khèn của bố ra thổi, tiếng khèn như lời thì thầm từ cõi xa vọng về, thôi thúc và động viên. Từ đó, người dân bản Chắn lại được nghe âm thanh và giai điệu khèn bè vang vọng... 

 

Khi tiếng khèn đã nhuyễn, Vi Thanh Hải lần giở cuốn sổ tay ghi chép năm xưa và bắt đầu công việc chế tác khèn. Lúc đầu rất khó, có lúc tưởng chừng phải bỏ cuộc, vì âm thanh phát ra không được như ý. Anh hình dung đến dáng vẻ tỉ mẩn và cặm cụi năm xưa của bố nên quyết tâm phải kiên trì. Bố anh từng dặn: “Làm khèn, phải chọn thời điểm trong lòng tĩnh lặng, không có sự phân tâm, xao động thì âm mới chuẩn”. Vậy là hằng đêm, khoảng 2-3 giờ sáng, Vi Thanh Hải lại thức dậy say sưa với nứa rừng và lam đồng. 

 

Theo anh Hải, nguyên liệu chế tác khèn bè là 14 dóng nứa loại nhỏ kích thước dài, ngắn khác nhau, ghép thành 7 đôi nằm song song để tạo thành một khối liên kết bằng một chiếc bầu bằng gỗ. Trên các dóng nứa được tạo các lỗ thoát hơi và gắn các lam đồng. Khèn bè là loại nhạc cụ khá đa năng, khi cất lên những giai điệu thiết tha, sâu lắng như tiếng suối hiền hòa; có khi lại là dòng âm thanh rộn ràng, náo nức giục giã như vào hội; có khi rạo rực, thổn thức như trái tim những chàng trai, cô gái lần đầu hò hẹn... Thế nên, đòi hỏi người chế tác và sử dụng khèn bè phải thật sự khéo léo, tinh tế và giàu cảm xúc, nói cách khác là phải có một tâm hồn nghệ sỹ. 

 

Bây giờ, Vi Thanh Hải đã chế tác thành công thứ nhạc cụ đặc trưng ấy của dân tộc mình. Thời gian rảnh, anh ghi chép quy trình chế tác thành giáo án và mở lớp truyền dạy. Hiện tại, anh đã mở được 3 lớp truyền dạy cách chế tác khèn bè cho thanh niên trong vùng. Anh cho chúng tôi xem tập giáo án hướng dẫn chế tác và sử dụng khèn bè, rất chi tiết từ cách chuẩn bị các loại dụng cụ, cách lựa chọn vật liệu, cách phơi ống nứa và giữ màu, cách uốn thẳng và thông ống, cách làm lưỡi khèn, lắp ráp và chỉnh âm... Trong đó, công đoạn làm lưỡi khèn (lam đồng) giữ vai trò rất quan trọng, gần như quyết định việc chỉnh âm cũng như âm sắc của khèn. Biết tiếng anh, người Thái ở khắp bản làng Tương Dương và các huyện bạn (Con Cuông, Kỳ Sơn, Quỳ Hợp, Quỳ Châu) tìm đến đặt khèn để lưu giữ “tiếng lòng” của cộng đồng dân tộc.