(Baonghean)- Một buổi sáng Chủ nhật tháng 8, các vị cựu chiến binh cựu trào tham gia Cách mạng tháng Tám ở Huế như vợ chồng anh Vĩnh Mẫn - chị Quế, anh Nguyễn Đình Dánh, Nguyễn Văn Du, cùng anh Phan Tân Hội (con cụ Phan Anh, người sáng lập Trường Thanh niên Tiền tuyến Huế 1945), rủ tôi cùng đi thăm mộ Giáo sư Nguyễn Phước Hoàng, xuất thân từ Trường Thanh niên Tiền tuyến Huế và mộ các chiến sỹ trinh sát thiếu niên của Trung đoàn Trần Cao Vân Huế nổi tiếng những ngày đầu cách mạng, như Phùng Quán, Mai Duy Hồ. Chuyến đi là một cách tìm về ký ức mùa Thu tháng Tám. Ba ngôi mộ, nhưng lại nằm ở hai cực Tây - Nam Huế.
Viếng mộ nhà thơ Phùng Quán ở miền Tây Thủy Dương xong, chúng tôi lại quay lại Huế để lên chùa Huyền Không, viếng anh Nguyễn Phước Hoàng. Anh Nguyễn Đình Dánh, một người bạn trinh sát thuở còn để chỏm với Phùng Quán, từ Nha Trang ra, là người dẫn đường. Anh Dánh năm nay 84 tuổi rồi, mà đi đứng thoăn thoắt, nhanh nhẹn lắm. Lần đầu tiên, tôi được biết trong ngôi chùa Huyền Không nổi tiếng, ngay đằng sau Chánh điện, có một gian thờ của gia đình Hoàng tộc Nguyễn Phước Hoàng. Gian thờ luôn mở cửa. Khách vào viếng tự do.
Anh Dánh giải thích, sở dĩ trong chùa Huyền Không lại có một gian thờ gia đình như thế là do ngày xưa gia đình anh Hoàng đã hiến đất để xây chùa. Anh Nguyễn Phước Hoàng vừa mất năm ngoái. Năm 2010, anh về thăm Huế, nhà văn Nguyễn Khắc Phê đã gặp gỡ người chiến binh nổi tiếng từng là "trợ lý" của ông Tạ Quang Bửu, là "Đặc vụ ủy viên", một trong 2 vị sáng lập Trường Thanh niên Tiền tuyến Huế, để viết bài báo về Nguyễn Phước Hoàng "Cuộc đời 90 năm của ông có đến... 9 cái hạng nhất": Học trò đầu tiên nhà bác học chế tạo vũ khí Trần Đại Nghĩa, huấn luyện viên bắn Bazoka đầu tiên, thầy dạy khoa Pháo binh đầu tiên của QĐND Việt Nam... Thì ra, mới năm ngoái đây thôi, một thành viên, nhân chứng của lịch sử cách mạng có tên Trường Thanh niên Tiền tuyến Huế vẫn còn sống. Nghe nói Đài Truyền hình Huế biết tin, tìm đến nhà để quay phim, phỏng vấn, thì anh Hoàng đã vô Sài Gòn rồi. Thế là mất bao hình ảnh quý. Sau khi viếng anh Nguyễn Phước Hoàng, xe chúng tôi lại đi tìm một người lính trinh sát thiếu niên Huế cùng thời với anh Vĩnh Mẫn là Mai Duy Hồ. May là anh Nguyễn Văn Du nhớ đường. Anh Mai Duy Hồ mới mất mấy năm nay, anh Nguyễn Văn Du có đi đưa tang bạn, nên nhớ đường là rẽ vào giữa Văn Miếu và Võ Miếu Huế, nhưng không nhớ mộ nằm ở đâu. Nhờ mấy bác thợ xây mộ nghĩa trang, chúng tôi nhanh chóng tìm ra cố nhân để xếp hàng dưới nắng trưa đổ lửa, thắp cho người quá cố oai hùng một nén nhang tưởng niệm.
Trường Thanh niên Tiền tuyến Huế 1945 thì nhiều người biết. Đây là một tổ chức huấn luyện quân sự cách mạng do chính vị bộ trưởng Thanh Niên của chính phủ Trần Trọng Kim do Nhật lập nên khi quân Nhật đảo chính Pháp. Nói cách khác, đây là một tổ chức của trí thức yêu nước, tự nguyện dấn thân vì dân tộc. Ngày 17/4/1945, Chính phủ thân Nhật Trần Trọng Kim được thành lập, với nội các gồm 10 bộ; trong đó có Bộ Thanh Niên do Luật sư Phan Anh làm Bộ trưởng (không có Bộ Quốc phòng) và ông Tạ Quang Bửu làm "Đặc vụ ủy viên". Ông Phan Anh (sinh ngày 1/3/1912, mất ngày 28 tháng 6 năm 1990) là luật sư nổi tiếng, nhà chính trị, quê ở làng Tùng Ảnh, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh. Bộ trưởng Quốc phòng đầu tiên của Nước Việt Nam dân chủ cộng hòa năm 1946. Sau đó làm Bộ trưởng Kinh tế, Bộ trưởng Ngoại thương đến năm 1976.
Giáo sư Tạ Quang Bửu và Luật sư Phan Anh. Ảnh: T.L
GS Tạ Quang Bửu sinh ngày 23/7/1910 trong một gia đình nền nếp gia phong tại làng Hoành Sơn, xã Nam Hoành, Nam Đàn, Nghệ An, tạ thế ngày 21/8/1986. Ông từng giữ các chức vụ Bộ trưởng Bộ Quốc phòng, Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp; được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 1 năm 2006. Là nhà khoa học hàng đầu của Việt Nam. Hai nhà trí thức lớn xứ Nghệ này đã có một sáng kiến thức thời, thể hiện lòng yêu nước nồng nàn và tầm nhìn chiến lược, là lập nên một ngôi trường đào tạo nhân tài cho cách mạng Việt Nam tương lai, nằm ngay trong chính phủ thân ngoại bang. Đây là ngôi trường có một không hai trên thế giới. Nói cách khác, đây là nơi tập hợp trí thức yêu nước để mong việc lớn sau này.
Ngày 16/6/1945, Chính phủ Trần Trọng Kim ra Sắc lệnh số 15 thành lập trường. Trường Thanh niên Tiền tuyến khai giảng vào ngày 2/7/1945 với 47 người (4 giáo viên và 43 học viên) do ông Phan Tử Lăng làm Hiệu trưởng. Ông Phan Tử Lăng lúc bấy giờ là chỉ huy trưởng Bảo an binh, có trách nhiệm giữ gìn trật tự an ninh cho Cố đô Huế. Cả ông Phan Tử Lăng và hai người sáng lập trường đều là những người có tinh thần yêu nước, có cảm tình với Việt Minh. 43 học viên xin vào trường với nhiều tác động khác nhau: Có người do Việt Minh giới thiệu, có người chịu ảnh hưởng của hai ông Phan Anh và Tạ Quang Bửu... Tuy xuất thân từ những tầng lớp xã hội khác nhau, anh em trong lớp đều là những thanh niên trí thức, giàu lòng yêu nước. Trong đó, có những thanh niên là con của các quý tộc, quan lại, đại thần triều Nguyễn như Tôn Thất Hoàng là con của Thượng thư Tôn Thất Quảng; ông Đặng Văn Việt, con cụ Đặng Văn Hướng, Tổng đốc Nghệ An, từng ba lần giữ chức Thượng thư; ông Võ Sum là con quan án sát Võ Chuẩn; Lê Thiệu Huy con trai cụ Lê Thước, Giải nguyên Hán học; Hoàng Xuân Bình, em ruột GS Hoàng Xuân Hãn; Nguyễn Thế Lương, con của một nhà thầu khoán...
Sau này, đa số đều đi theo Việt Minh, kể cả những người Hoàng tộc Nguyễn như Nguyễn Phước Hoàng đã nói ở trên. Cũng có người gọi Trường Thanh niên Tiền tuyến Huế là "ngôi trường của những vị tướng" cũng rất đúng vì chỉ sau 2 tháng học tập (16/6/1945 - 14/8/1945), đào tạo đúng một khóa với 43 học viên. Các học viên học từ tác chiến cá nhân chiến đấu đến trung đội chiến đấu, học Binh pháp Tôn Tử là sách dạy chỉ huy có tầm chiến lược. Chỉ học gần 2 tháng, mà ngôi trường và khóa học viên đặc biệt này đã đóng góp cho quân đội ta một đội ngũ tướng lĩnh nổi tiếng trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ.
Hai ông Phan Anh và Tạ Quang Bửu là người tổ chức, hướng học sinh theo Cách mạng, đã trở thành hai Bộ trưởng Bộ Quốc phòng nước ta. Trong số các học viên, có 8 người mang quân hàm cấp Tướng, 10 người mang hàm Đại tá và các học hàm khác, giảng dạy trong các trường quân sự của nước ta như: Trung tướng Cao Văn Khánh - Phó Tổng tham mưu trưởng QĐNDVN; Thiếu tướng Nguyễn Thế Lâm (Nguyễn Kèn), Tư lệnh Bộ đội tăng - thiết giáp; Thiếu tướng Cao Pha - Phó Tư lệnh bộ đội đặc công; các Thiếu tướng Mai Xuân Tần, Đại đoàn trưởng Đại đoàn quân Tiên phong; Võ Quang Hồ, Cục phó Cục Tác chiến Bộ tổng Tham mưu QĐNDVN; Đoàn Huyên, Tư lệnh Bộ đội Phòng không; Phan Hàm, Cục Tác chiến Bộ Tổng tham mưu; Đào Hữu Liêu, Phó Chủ nhiệm Tổng cục Kinh tế Bộ Quốc phòng. Cùng nhiều Đại tá nổi tiếng như: Phan Tử Lăng, Cục trưởng Cục Quân chính; Đặng Văn Việt, Trung đoàn trưởng Trung đoàn 74 được mệnh danh là "Con hùm xám đường số 4". Xin kể thêm một học viên gắn với Cách mạng tháng Tám Huế: Đại tá Đặng Văn Việt.
Điều bất ngờ đối với tôi, khi anh Phan Tân Hội cho dừng xe trước cơ quan Công ty Công viên cây xanh Huế ở trên 108 - đường Lê Duẩn, gần cửa Quảng Đức mà tôi đã mấy lần đến để hỏi mua cây xanh. Anh Hội và anh Dánh đều bảo đây là căn nhà xưa của Trường Thanh niên Tiền tuyến. Căn nhà cấp bốn, lợp ngói. Thế mà 43 học viên đều sống và học tập, sinh hoạt trong căn nhà này. Chúng tôi xuống xe ghé thăm, chụp ảnh kỷ niệm. Đúng là ở Huế, di tích lịch sử ngay trước mắt mình mà bao năm không biết ! Anh Dánh cho biết, ngày xưa đây là một trại lính hộ thành, gọi là nhị vệ (tức vòng ngoài). Nhà anh Dánh ở ngay trong thành, sau cửa Quảng Đức. Thuở nhỏ, hàng ngày anh đi học đều đi bộ qua trại lính này, rồi qua đò Thừa Phủ để đến Trường Khải Định (tức Trường Quốc học sau này). Bây giờ, Công ty Công viên cây xanh Thành phố Huế đã chuyển đi chỗ khác, để phục hồi di tích Trường Thanh niên Tiền tuyến như cũ, vì trường đã được Bộ Văn hóa trao bằng chứng nhận Di tích Lịch sử cách mạng năm 2010.
Trường Thanh niên Tiền tuyến Huế đã làm được nhiều việc lớn. Tham gia từ những phút mở màn của cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền ở Thừa Thiên Huế. Treo cờ cách mạng lên kỳ đài, tham gia Tổng khởi nghĩa ở Huế; bảo vệ Lễ thoái vị của vua Bảo Đại, bắt gọn toán kích 6 tên Pháp ở Hiền Sỹ; hộ tống Cố vấn Vĩnh Thụy ra Hà Nội, tham gia tổ chức lực lượng vũ trang Giải phóng Huế; chiến đấu trên Mặt trận Nam Trung bộ và Mặt trận Lào, bảo vệ chính quyền Cách mạng khi còn non trẻ...
Trường Thanh niên Tiền tuyến Huế sau khi phục hồi, tôn tạo, sẽ trở thành một địa chỉ du lịch văn hóa vô cùng ý nghĩa, là nơi đào tạo tướng lĩnh và trí thức lớn đầu tiên của Việt Nam!