Di tích Đền Tám Mái

Rời Quốc lộ số 1 tại chợ Lứ, điểm châu tuần về giao thông ở nơi địa đầu của huyện Diễn Châu (Nghệ An) mà đi về biển, đến ngã ba Mỹ Quan thì rẽ trái, bước thêm một thôi đường nữa là ta đến xóm 17, trung tâm của làng Hoàng Hà cũ, nay thuộc xã Diễn Hoàng. Nơi ấy còn tồn tại một ngôi đền cổ.

Theo lai lịch, hồi khởi thủy, làng Hoàng Hà chỉ mới có 7 hộ nên có câu ca : "Xưa kia bảy bếp gọi là Hà Côi ". Nhưng rồi cư dân cứ quần tụ, mỗi lâu một đông đúc thêm... Tương truyền, đến một ngày, đất nước bị kẻ thù bên ngoài xâm lăng, nhà vua phải thân chinh đi đánh dẹp. Gặp lúc bị quân giặc đuổi riết, vua phải nép mình vào trong một cái hốc cây. Khi quân giặc lùng soát sắp đến nơi thì từ đó, một cô gái vụt đứng dậy và bỗng hóa thành con thỏ trắng mà chạy vút đi. Bọn giặc vì mới từ xa tới và thèm thịt thỏ nên liền đuổi theo nhưng rồi thỏ trắng cũng biến mất. Thế là nhà vua thoát nạn. Ngài cảm kích trước nghĩa cử cao đẹp của người con gái lạ, nên đặt tên nàng là Bạch Y Công Chúa, rồi sai dân sở tại tôn làm Thành hoàng và lập đền thờ.

Đền ngoảnh mặt về phía Tây- Nam, tọa lạc trên một vùng đất cao ráo. Qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo mà năm Mậu Thân (1908) là lần cuối, thì đền có được hình thể như ngày nay.

Đền cao rộng, kết cấu thượng lầu, hạ đình theo kiểu một số điện thờ trong kinh Thành Huế. Bốn cây cột cả được cụm lại ở gian giữa, mỗi cây cao 5,2 mét. Còn các cột khác thì cao 3,5 mét. Ở phần chân của mỗi cây cột, đường kính đo được là 42 cm. Phần cao trội lên (1,7 mét) ở 4 cây cột cả kia chính là các trụ của tầng lầu. Bên trên mỗi tầng nhà như vậy đều kết thành 4 mái, cho nên được gọi là Đền Tám Mái. Các mái đền đều được uốn cong với một tỷ lệ cân xứng, thích hợp, có lưỡng long. triều nguyệt và nghê, phượng, bài trí trông thật cổ kính, đường bệ. Tầng lầu không tạo nên diện tích sử dụng nhưng nó nâng cao tầm thế uy nghi của ngôi đền. Về sau, nhân dân Hoàng Hà còn kết hợp thờ ở Đền Tám Mái các vị thần khác cùng có công to với dân làng.

Bởi đời sống nhân dân còn nhiều khó khăn nên tại Nghệ An thuở trước, ở từng làng, ngoài đền thờ thần thì chưa có đình để làm nơi hội họp riêng. Hai phần việc ấy thường được kết hợp vào một nơi nên đền cũng được gọi là đình. Đền Tám Mái cũng vậy.

Đây cũng là nơi đã diễn ra các cuộc họp bí mật của cơ quan Tổng ủy Hoàng Trường và Liên chi bộ Đảng Hoàng La - Hoàng Hà thời bí mật, các cuộc biểu tình thời Xô Viết (1930 - 1931), nơi nhân dân làng Hoàng Hà họp mít tinh cướp chính quyền trong Cách mạng Tháng 8- 1945. Đó cũng là nơi mở các lớp bình dân học vụ, diễn ra Tuần lễ vàng, nơi tiễn trai tráng đi ra chiến trường... Khi giặc Mỹ tiến hành chiến tranh phá hoại miền Bắc, máy bay của chúng đã hai lần oanh tạc Đền Tám Mái nhưng bom đạn của chúng ném xuống đều rơi trật mục tiêu. Trong đợt chúng dùng pháo đài B52 dội bom theo kiểu rải thảm vào năm 1972, thì Đền Tám Mái vẫn trụ vững với chức năng là kho chứa vũ khí và quân lương của Đại đội pháo cao xạ phòng không Nguyễn Viết Xuân.

Nay Đền Tám Mái kết hợp với việc thờ thần vẫn là nơi hội họp của dân làng, nhất là tổ chức biểu diễn văn nghệ và yến lão đầu xuân...

Đền Tám Mái Hoàng của làng Hoàng Hà là một di tích về đền đài có tính đặc thù còn bảo tồn được trên dải đất ven biển Diễn Châu. Uỷ ban Nhân dân tỉnh Nghệ An đã ra Quyết định công nhận Đền Tám Mái là Di tích Lịch sử- Văn hóa cấp tỉnh và nhân dân xã Diễn Hoàng đã long trọng tổ chức lễ đón nhận Bằng theo Quyết định ấy vào sáng ngày 6-4- 2009.