(Baonghean.vn). Đây là thi k các triu đại Ngô, Đinh, Tin Lê, Lý... lên ngôi cm quyn xây dng đất nước. Tuy nhiên, do thi Ngô, Đinh không có nhng hot động ni bt trên đất Ngh An nên chúng tôi ch đề cp ti nhng di tích thi Tin Lê, Lý và Trn, H.


Thi Tin Lê (980 - 1009)


Lê Hoàn lên ngôi vua, đặt niên hiu là Thiên Phúc. Di tích tiêu biếu ca thi k này và nay vn còn hin hu đó là Kênh Nhà Lê. Sách "Đại Vit s ký toàn thư" viết: "Quý Mùi (Thiên Phúc) năm th 4 (983). Khi vua đi đánh Chiêm Thành, qua núi Đồng C đến sông Bà Hòa, đường núi him tr khó đi, người nga mt mi, đường bin thì sóng to, bèn sai người đào kênh. Đến đây làm xong, thuyn bè đi li đều được thun tin".


Như vy, mc đích xây dng h thng kênh đào nhà Lê là ni thông các con sông t nhiên thành mt h thng giao thông đường thy thông sut. Ngh An, các con kênh đào này, t Qunh Lưu phía Bc đến sông Lam phía Nam, h thng sông ngòi đã được ni lin thành tuyến. Theo mng lưới này, thuyn bè có th t các bến cng như: Ca Cn, Ca Quèn, Ca Thơi, Ca Vn, Ca Lò, Ca Hi... đến tt c các vùng đồng bng Din - Yên - Qunh và Nam - Hưng - Nghi giao thương buôn bán, li có th đi thông ra Thanh Hóa, đến Kinh đô Hoa Lư, ra Bc hay t đó xuôi thuyn vào tn Đèo Ngang. T Thi Nhà Lê cho đến các triu đại kế tiếp, h thng đường thy này được s dng liên tc để vn binh, chuyn lương trong các cuc vin chinh bình định phía Nam, dp ngoi xâm phương Bc góp phn xây dng giang san ngày càng hưng thnh. Trong quá trình tn ti, Kênh Nhà Lê đã tr thành con đường huyết mch v thy li, giao thông trong thi bình cũng như thi chiến. Đặc bit trong cuc kháng chiến chng M, Kênh Nhà Lê là tuyến đường thy huyết mch chi vin cho chiến trường min Nam.

768703_small_66458.jpg


                                         Di tích Kênh Nhà Lê.


Vi chiu dài trên 500 km, Kênh đào Nhà Lê được no vét bt đầu t huyn Yên Mô, Ninh Bình xuyên qua Thanh Hoá, Ngh An đến huyn Cm Xuyên, Hà Tĩnh. Sau ngày thng nht, Kênh Nhà Lê li tr thành đường thu vn chuyn hàng hoá và giao thương qua li ca nhân dân gia huyn này vi huyn khác.

Thi Lý (1010 - 1225) và danh xưng Ngh An 1030


Tiếp sau thi Tin Lê là thi nhà Lý. Lúc này Lý Công Un lên ngôi vua, đặt niên hiu là Thun Thiên, di đô t Hoa Lư v Đại La, đổi tên là Thăng Long. Năm 1024 nhà Lý lp tri Định Phiên biên gii Châu Hoan (thuc K Anh ngày nay) và cho qun giáp Lý Thai Giai làm ch tri. Năm Thiên Thành th 3 (1030) đổi Hoan Châu là Ngh An, tên Ngh An có t đó. Năm Thông Thy th 3 (1036) đặt hành dinh châu Ngh An, Càn Phù Hu Đạo năm th 3 (1041) c Uy Minh Vương Lý Nht Quang vào làm Tri châu Ngh An.


Uy Minh Vương Lý Nht Quang qua đời ngày 17/8 năm Đinh Du (1057) trong nim thương tiếc vô hn ca nhân dân x Ngh, nhân dân c nước. Để tưởng nh công lao v danh tướng, lương thn kit xut, nhân dân xã Bch Đường và nhân dân c nước đã lp nhiu đền th ông. Hin nay trên đất Ngh An có khong 50 làng lp đền th Lý Nht Quang làm thành hoàng làng, nhưng đền chính và là đền ln nht núi Qu - châu l Ngh An thi đó (nay thuc địa phn 3 xã Bi Sơn, Lam Sơn và Ngc Sơn huyn Đô Lương).

Đề
n Qu Sơn được xếp hàng th hai trong bn ngôi đền ni tiếng ca x Trung K (nht Cn, nhì Qu). Phía trước đền là con sông Lam un lượn mm mi, thuyn bè đi li ngược xuôi, bên kia sông là bãi dâu ngút ngàn xanh tt. Phía sau đền là ngn Qu Sơn ging như mt mâm qu nhô lên gia rung đồng và làng mc yên vui. Nguyên xưa, đền được xây dng dưới chân núi Qu gm các công trình ln: Tam quan, nhà canh, lu ca vũ, nhà T vu... Toàn b sân và đường đi trong đền đều được lát gch Bát Tràng. Đường t cng đền xung sông Lam được kè đá và lát gch Bát Tràng xung tn mép nước gi là bến đền. Dc đường phía ngoài đền và bến đền là rng thông cao vút và nhng cây c th xòe tán to bóng râm mát cho đền. Tn ti gn 1.000 năm, đền Qu Sơn được trùng tu nhiu ln. Sau mi ln trùng tu ngôi đền thêm uy nghi và thâm nghiêm.



L hi Đền Qu Sơn tưởng nhớ công ơn Uy Minh Vương Lý Nht Quang.


Để

đáp ng nhu cu tâm linh ca nhân dân, ngoài vic thường xuyên đón nhân dân và du khách thp phương đến thăm viếng, đền Qu Sơn hàng năm có hai k l chính: L gi Đức Thánh Qu (t chc vào 17/12 âm lch) gi là ngày Chp đền. L t ơn Bà Bt hay còn gi là L hi mng Xuân - đây là l hi t chc vi quy mô ln, là dp để nhân dân xã Bch Đường thay mt nhân dân x Ngh bày t tm lòng tri ân đối vi v anh hùng thi dng nước, v thành hoàng ca c x. Trong l hi còn có các trò chơi dân gian truyn thng như đánh đu, c người, bơi chi... các hot động văn ngh như hát chu văn, ca trù, din xướng, hát chèo vi các tích chuyn dân gian, sinh hot, lao động sn xut. L hi din ra trong hai ngày 21 và 22 tháng Giêng âm lch.

Di tích thi nhà Trn


Năm 1226, Trn Cnh lên ngôi vua, ly niên hiu là Kiến Trung, m đầu vương triu nhà Trn. Năm 1242, nhà Trn chia c nước thành 12 l, Ngh An là 1 l. Năm 1256 li gi Ngh An là tri.


Nhà Trn vang di vi 3 ln chiến thng quân Nguyên Mông - k xâm lược mnh nht thế gii lúc by gi. Trong 3 ln chiến thng đó, nhiu lương thc, tin bc ca nhân dân Ngh An đã được huy động, nhiu trai tráng Ngh An đã tham gia binh lính. Ni lên trong s trai tráng đó là Hoàng Tá Thn, người làng Vn Phn, nay là xã Din Vn (Din Châu).

Ông là người ch huy đánh thng quân Nguyên Mông trên sông Bch Đằng. Được Vua Trn Nhân Tông ban phúc thn, sau khi ông mt triu đình sai địa phương lp đền th, tng ông là "Sát Hi Chàng Li Đại tướng quân, Thiên bng nguyên soái chi thn". Ghi nh công lao ca ông, c nước nói chung, Yên Thành nói riêng và nhiu làng xã suy tôn Hoàng Tá Thn là Thành Hoàng ca làng và lp đền th phng. Ngh An có 3 ngôi đền th ông được Nhà nước công nhn di tích lch s văn hóa (Vn Phn, Vn Tràng, Đền Đức Hoàng). Các làng ven bin, ca sông lch có đền th ngài Hoàng Tá Thn. Không ch Ngh An quê hương ông, mà nhân dân ven bin các tnh như Thanh Hoá, Ninh Bình, Nam Định, Hi Phòng, Qung Ninh, Hà Tĩnh... đều lp đền th ông.


Hàng năm đến ngày 28/1 đến 2/2 âm lch, UBND huyn Yên Thành cùng xã Phúc Thành t chc trng th L hi Đền Đức Hoàng. Và đến ngày 16/6 âm lch hàng năm, con cháu h Hoàng khp nơi trong tnh hi t v làng Vn Tràng xã Long Thành để d đại l gi t, nơi mà trước đây con thy t Hoàng Tá Thn v chiêu dân khai đất lp đin trang. Làng k Gám xưa có đình Ch Gám văn cúng tế ngài Hoàng Sát Hi vào l k phúc, ngày 15 tháng 2 âm lch hàng năm...


Thi này, còn có di tích lch s văn hóa đền Cn (tc ca Cn, xã Qunh Phương, Qunh Lưu) - mt trong nhng ngôi đền c linh thiêng có tiếng bc nht x Ngh "nht Cn, nhì Qu, tam Bch Mã, t Chiêu Trưng". Đền Cn gm có đền trong và đền ngoài. Đền trong được lp nên để th T V Thánh Nương là Dương Thái Hu, Hoàng hu và hai công chúa nhà Nam Tng. Đền ta lc trên Gò Dic, bên b sông Mai, nhìn v hướng Đông Bc. Đền Cn xây dng t thi Trn, được vua Trn Anh Tông trên đường đi đánh gic phương Nam đến thp hương.

Do T V Thánh Nương hin linh phù tr đánh thng gic nên nhà vua đã ban cp tin bc xây dng đền b thế, uy nghiêm, tr thành trung tâm tín ngưỡng ca cư dân vùng bin. L hi đền Cn trước đây t chc t 15 tháng Chp đến hết tháng Giêng âm lch hàng năm. Nay, l hi Đền Cn được t chc trong hai ngày 20 - 21/01 (Âm lch) hàng năm. Nét độc đáo ca l hi là tc "Chy ói" mang đậm văn hóa vùng bin cùng nhiu trò chơi dân gian, văn ngh, th thao nhm lưu gi nhng giá tr văn hóa vt th và phi vt th ca mt vùng sông nước. T bến đền Trong du khách xung thuyn theo sông tiến ra Ca Tráp, men theo b bin cũng đến được đền Ngoài hoc lên đò dc xuôi Mai Giang 8 km là ti Quyn Môn - mt ca bin không kém phn hp dn; hay ngược lên phía Tây 5 km thăm đền Qu Sơn nơi th Uy Minh Vương Lý Nht Quang.


Mt di tích tiêu biu na thi Trn đó là bia Ma Nhai. Theo s sách thì năm 1335, phía Tây Nam Ngh An luôn luôn b bn nghch đảng bên ngoài quy phá, cướp đất. Triu đình c Nguyn Trung Ngn - mt t tướng văn, võ song toàn có tài thao lược vào làm Đốc ph s, để lo toan vic dp lon. Vi chiến công này, Thượng hoàng Trn Minh Tông xung chiếu lui quân, ri sai Nguyn Trung Ngn ghi li chiến công rng r trên vòm núi đá gi là: "Ma Nhai k công văn", lúc by gi là vào tháng 12 nhun niên hiu Khai Hu năm th by t Hi 1335. Như vy, bia Ma Nhai là bài văn ghi li chiến công rng r ca quan, quân Nhà Trn trong vic gi gìn b cõi, thu li non sông b mt, th hin được thanh thế ca nước Đại Vit trong s nghip cng c và bo v nn độc lp ca dân tc.


Nhng di tích nhà H

H Quý Ly lên ngôi, đổi tên nước là Đại Ngu, ban hành nhiu chính sách tiến b. Đối vi x Ngh, H Quý Ly đổi ph Din Châu thành ph Linh Nguyên. Ông mun xây dng Ngh An thành hu phương chiến lược: cho no vét kênh Son, kênh Dâu, kênh St, kênh Đa Cái, lp phòng tuyến sông Cm, xây dng cng Ca Lò... Nam Đàn, H Quý Ly điu động quân dân dng thành H Vương trên núi Đại Hu. Thành xây bng đá, mi b dài độ 200m trên lưng chng núi. Đứng trên thành có th bao quát được c phía Bc, phía Nam Đại Hu. Nm trong toàn b h thng chiến tuyến sông Lam, thành nhà H thc s là mt công trình to ln lúc by gi.


Theo s sách thì Chùa Đại Tu trên núi Đại Hu được H Vương Quý Ly xây ct li để th Pht Bà Đại Tu, bi Pht Bà đã giúp H Vương xây thành Đại Hu làm căn c chng gic Minh. Theo tài liu Pht hc ca Giáo hi Pht giáo Vit Nam, đây là nơi duy nht trên đất nước ta có ngôi chùa th Pht Bà Đại Tu. Chuyn k rng, ngày y H Vương cho xây tường thành trên dãy núi Đại Hu. Vic xây dng gp rt nhiu khó khăn. Dân phu vt v nhiu mà không xây được thành. Mt đêm, H Vương mơ thy Pht Bà Đại Tu ch v cho cách xây thành. T đó vic xây thành đắp lu tr nên thun li. Biết ơn Pht Bà, H Vương giao cho con gái là công chúa Thái Dương li chùa chăm lo hương khói phng th, cu quc thái dân an.


Do quá trình phong hóa ca thi gian, thăng trm ca lch s, chùa Đại Tu gi đây ch là mt mái nhà tranh. Mc dù vy, nhân dân và du khách thp phương vn thường xuyên lên chùa chiêm bái, dâng hương vào ngày l. UBND tnh Ngh An đã có quyết định phc dng li chùa và đã chính thc khi công xây dng vào ngày 16/4/2011. Ngoài vic khi công xây dng tòa tháp 9 tng, còn xây dng chùa Thượng, chùa Đồng, giếng, b nước và các công trình khác để phc v các hot động ca chùa.


 Các di tích thi Tin Lê, Lý và Trn, H hu như còn nguyên vn và được bo tn, phát huy tác dng. Tiêu biu như di tích đền Qu Sơn, đền Cn, đền H Tông Thc... Trong nhng năm gn đây, ngành Du lch tnh nhà đã khai thác các di tích gn vi l hi thành nhng tour du lch không ch hp dn khách ni địa mà còn thu hút c khách quc tế. Tuy nhiên, hin nay, các di tích như bia Ma Nhai (Con Cuông), Kênh Nhà Lê đang xung cp trm trng. Rt cn s vào cuc ca các ngành hu quan.



Thanh Thủy