(Baonghean.vn) T thế k XV, trong cuc khi nghĩa Lam Sơn, Lê Li kéo quân vào Ngh An chn núi Thiên Nhn xây thành Lc Niên làm đại bn doanh, m đầu cho nhng thng li mi. Ti đây, nhiu trai tráng x Ngh gia nhp nghĩa quân và tr thành nhng v tướng có tài, được ghi danh s sách...

 

T trn B Đằng,min Trà Lân đến thành Lc Niên


Tháng 9 năm Giáp Thân (1424), nghĩa quân Lam Sơn m đường tiến vào Ngh An. Chính "trn B Đằng sm vang chp git" (nay thuc xã Châu Nga - Qu Châu) là "bàn đạp" để nghĩa quân tiếp tc theo con đường "thượng đạo" tiến vào Trà Lân. Trên đường nghĩa quân đi qua, ngày nay còn li nhiu du tích như Bãi Tp, Bãi Dinh Tam Hp (Qu Hp), m Voi Lê Li cùng miếu th voi và qun tượng Nghĩa Tiến (Nghĩa Đàn).


Thành Trà Lân được quân Minh xây dng trên mt ngn núi cao 168m b phía bc sông Lam có tên là Pù Thành hay Pù Đồn nay thuc xã Bng Khê, Con Cuông. Vi chiến thng "min Trà Lân trúc ch tro bay", nghĩa quân gii phóng được mt địa bàn núi rng rng ln. Ri chiến thng Kh Lưu, B i đã khai thông con đường tiến xung vùng đồng bng Ngh An, m ra mt trin vng mi cho b tham mưu cuc khi nghĩa Lam Sơn trong vic thc hin nhim v chiến lược: xây dng Ngh An thành "đất đứng chân" cho s nghip gii phóng hoàn toàn đất nước.


Phát huy nhng thng li liên tiếp, nghĩa quân tiến lên gii phóng toàn b ph Ngh An. Lê Li chn núi Thiên Nhn để xây dng thành Lc Niên làm đại bn doanh ca nghĩa quân Lam Sơn. Lc Niên được xây theo li ghép đá, dài hơn 10 dm, nm trong vùng đất bng phng, rng khong vài ha. Trong thành, Lê Li xây dng hành cung, doanh tri, có my ngàn quân canh gi trong ngoài. Căn c Thiên Nhn ni lin vi căn c Đỗ Gia phía Nam, vi i Lương Trường (nơi cha lương thc) và thành Bình Ngô phía Bc và mt s tin đồn phía Tây trên con đường vào Nam. T thành này, nghĩa quân có th bao quát mt vùng rng ln ca lưu vc sông Lam, sông La, có th theo dõi các hot động ca quân Minh trong thành Ngh An và khng chế c mt vùng đồng bng Ngh An lúc đó.


Thành Lc Niên còn gi là Lc Hoa nm trên núi Động Ch (xã Nam Kim) được nghĩa quân Lam Sơn ca Bình định Vương Lê Li xây đắp nên vào nhng năm 1424 - 1425. Đi lên Thành Lc Niên phi qua Truông Thành dc và cao, hai bên thành có hai dòng sui nước trong hp li chy theo đường đá ri đổ dn xung mt hm sâu. Dòng nước t độ cao chng 20m đổ xung tung bt trng xóa, t xa nhìn li trông ging như tm vi trng nên người ta gi là thác Bc B (nay là thác H Thành). Vi v đẹp ca cnh quan cng vi ý nghĩa đặc bit, năm 1962, thành Lc Niên đã được Nhà nước xếp hng di tích danh lam thng cnh cp quc gia.


Thiên h thái bình, lên làm vua, Lê Li gi Ngh An là "thng địa" và binh lính Ngh An là "thng binh". Ơn tr nghĩa đền, đối vi nhng người, nhng làng có công, vua đều ban tước, lc như: Trương Hán được truy phong là Kh Lam quc công; vùng đất K Trng Tân K nay thuc Anh Sơn được ban cái tên là Tiên K (làng có công trong bui đầu). Các tướng lĩnh như Nguyn Bá Lai, H Hu Nhân, H Hân, Nguyn Vĩnh Lc đều có đền th ti quê hương nay đã được xếp hng. Tuy nhiên, tiêu biu nht thi k này có Phan Đà (đền th Bch Mã Thanh Chương) và Nguyn Xí (đền th Cương quc công Nguyn Xí Nghi Lc).


Di tích núi Lam Thành


Núi Lam Thành có tên gi t thi quân Minh xâm chiếm nước ta. Núi nm sát bên dòng sông Lam, trên núi tướng Trương Ph nhà Minh cho xây thành nên gi là núi Lam Thành. Di tích núi Lam Thành nm cui xã Hưng Phú, đầu xã Hưng Lam huyn Hưng Nguyên. Không nhng là mt danh thng ni tiếng ca Ngh An, Lam Thành còn là mt di tích có giá tr v lch s thi Lê Li.


Núi Lam Thành sng sng gia vùng đồng bng trù phú rng ln thuc đất Phú Đin, Nghĩa Lit xưa, nơi mt thi ni tiếng là l s sm ut ca ph Ngh An thi Lê. Bao quanh núi là nhng dãy núi k vĩ và ni tiếng như Đại Hi phía Bc. Hng Lĩnh phía Nam, Thiên Nhn phía Tây. Sát vi chân núi phía Nam là ngã ba sông, nơi hp lưu ca 3 con sông ln: Ngàn Sâu, Ngàn Ph và Lam Giang. Thế núi, hình sông đã to cho Lam Thành nên thơ và hùng vĩ hơn. T núi Lam Thành nhìn v Đông Bc là Thành ph Đỏ hùng tráng và oanh lit mt thi. Đứng k đài (chân ct c) nhìn v phía Đông xa xa là Đảo Ngư, Đảo Mt sng sng gia bin tri mênh mông. Bao quanh núi Lam Thành là nhng cánh đồng màu m thng cánh cò bay vi nhng xóm làng trù phú ni tiếng t xưa: Phú Đin, Triu Khu, Nghĩa Lit.

Tt c đang hoà quyn, đan xen để to nên mt Lam Thành như bc tranh thu mc, hu tình. Cnh đẹp đó đã là đề tài cho nhng áng thơ văn bt h ra đời. Năm 1470, v vua tài hoa Lê Thánh Tông đã đến vãn cnh núi Lam Thành và có bài vnh "Nghĩ li An Thành": "...Hng Đức cui Đông đầu tháng Chp. C treo tm ngh Ngh An Thành. Đan Nhai ca b triu dâng lnh. Tuyên Nghĩa đầu non bóng xế quanh...".


Núi Lam Thành hin nay còn li các du tích: Thành nhà Minh xây dng vào thế k XV, hin nay ch còn li vết tích phía Đông và phía Tây. Thành phía Nam b phá hoàn toàn, không còn du tích để li. Xung quanh các vùng lân cn đã xây dng nhiu đền, miếu, chùa để th nhng người anh hùng nghĩa lit đã có công vi dân, vi nước như: đền An Quc, đền Thanh Lit, đền Vua Lê, đền Tuyên Nghĩa... Hàng năm, ti các đền dưới chân núi Lam Thành din ra nhiu l hi vi nhiu hot động văn hoá sôi ni mang đậm bn sc dân tc như đua thuyn, đánh đu, chi gà, đánh vt, kéo co, c th, c người, hát dân ca...


Đề
n Vua Lê


Ông Phan Văn Hùng - Phó Ban Qun lý DT và DT tnh: Hin nay trên địa bàn tnh có khong 15 di tích liên quan đến khi nghĩa Lam Sơn. Thi gian qua, Ban đã tiến hành kim tra, kho sát và tham mưu đề ngh xếp hng 9 di tích (trong đó có 8 di tích cp quc gia và 1 di tích cp tnh); 6 di tích đã được đầu tư, tôn to. Đặc bit, D án đền Vua Lê đang được khn trương trin khai tôn to li. D kiến kinh phí dành cho d án khong trên 15 t đồng. Ngoài ra, nh làm tt công tác XHH, nhiu di tích thi k này cũng được đầu tư như: Nguyn Bá Lai, H Hu Nhân, Nguyn Vĩnh Lc... Tiêu biu nht là đền th Cương quc công Nguyn Xí được nhân dân, dòng h đóng góp hàng t đồng để trùng tu, tôn to. Ngoài ra, Hi đồng hương h Lê trên đất Ngh An còn thường xuyên t chc các hot động v ngun nhm ghi nh công lao, giáo dc truyn thng yêu nước cho các thế h con cháu.

Để ghi nh công lao to ln ca Lê Li, nhân dân khp nơi trong c nước đã lp đền th. Riêng Ngh An có đền th ông vùng Triu Khu, gn chân núi Lam Thành thuc địa phn làng Lc Đin, tng Văn Viên, nay là xã Hưng Khánh, huyn Hưng Nguyên. Đền hướng Nam, trước mt là đê 42, đứng trên đê phóng tm mt xung quanh ta thy phía trước đền là dòng sông Lam un khúc, thuyn bè qua li ngược xuôi tp np.


Giá tr điêu khc kiến trúc di tích tp trung ch yếu th hin các vì kèo, đầu by, trên đường xà và đặc bit tp trung các hin vt còn lưu gi như: hương án, long ngai bài vđặc bit phn ngói mũi hài lp Đền, tng kê chân ct đục ni hình hoa cúc, tượng Lê Khôi có niên đại thi Lê là tác phm ngh thut đặc sc vô giá. B VHTT đã công nhn là Di tích lch s văn hóa Quc gia (Quyết định s 423/QĐ-VH ngày 20/02/1997).


Đề
n Vua Lê không ch th Lê Li mà còn th tướng Lê Khôi - cháu rut Lê Li và Trnh ý Nguyên Phi - v Lê Li. Do chiến tranh và thiên tai nên các di tích trong vùng Triu Khu b tàn phá rt nhiu. Bi vy, nhân dân trong vùng Triu Khu rước long ngai bài v hp tế ti đền Vua Lê. L hi đền Vua Lê mang ý nghĩa lch s th 3 vua nhà Lê: Vua Lê Thái T - Lê Thái Tông - Lê Thánh Tông. Hàng năm, thường vào ngày gi chính ca Vua Lê Thái T 22/8 âm lch, nhân dân trong vùng t chc L hi. Ngoài các vt phm như hương đăng trà qu l vt dâng lên đức Vua, nhân dân còn t chc các hình thc sinh hot văn hóa như nhng trò din hát phường vi, đua thuyn, rước sc, din cnh li tinh thn, chiến thng ca nghĩa quân Lê Li và nhân dân ta trong cuc kháng chiến chng quân Minh thế k th XIV - XV. Nhng ngày rm, mng mt, hay tết đến xuân v, nhân dân trong vùng hương khói và dâng l vt ti Đền để t lòng biết ơn công lao ca vua Lê và nghĩa quân mt thi to lp, xây dng xóm làng n định, cuc sng cho nhân dân.


Đề
n th Cương quc công Nguyn Xí (1397 - 1465)


Nguyn Xí là mt v tướng ni tiếng ca nghĩa quân Lam Sơn, là bc khai quc công thn ca nhà Lê. Tri qua bn triu Vua Lê, cuc đời làm quan ca ông gp biết bao chìm ni. Tháng 3 năm t Du (1465), ông lâm bnh nng và qua đời. Vua Lê Thánh Tông đã phong sc thn cho ông là "Hng ân đại vương, thượng đẳng phúc thn, hin uy chính ngh oanh lit trung trinh đại vương". Năm 1802, sau khi lên ngôi vua m đầu triu Nguyn, vua Gia Long đã sc phong thn cho Nguyn Xí cao hơn sc phong thn ca Vua Lê Thánh Tông là "Thượng thượng đẳng tôn thn" và ban chiếu cho người hàng ngày chăm lo hương khói, quét dn đền.


Đề
n th Thái sư cương quc công Nguyn Xí đặt quê hương ông, xã Nghi Hp, huyn Nghi Lc. Ngôi đền được xây dng t năm 1900. Dù tri qua bao thăng trm ca thi gian, ngôi đền vn gi nét uy nghi, c kính. Trước đây, khu đền rng bao gm có c mt khu vc cây vây mc xung quanh, ti mc có ln h lc rng vào trú ng. Hin ti thì din tích ca khu di tích khong 1,6ha. Hướng chính ca di tích là hướng Nam. Phía sau là mt qun th núi non gm núi Mão, núi Gươm, núi Cn Thông, núi Voi làm đim ta, trông tht hùng vĩ và khoáng đạt. Riêng núi C nm phía Đông, xưa có tượng đá thn đồng, cũng góp phn tăng thêm v hùng vĩ. Có 2 cách gi tên khu di tích: Theo Hán ng là Cương Quc Công T (Đền th Cương Quc Công). Gi theo tiếng Hán Nôm là Đền Nguyn Xí, dân gian còn quen gi là đền th h Nguyn Đình. Đền gm 3 gian: Bái đường, trung đin và thượng đin. Kết cu mái lp ngói vy, ct đền được chm tr hoa văn công phu và tinh xo. Trong đền còn lưu gi được rt nhiu hin vt quý như bc hoành phi sơn son thiếp vàng ca thi Lê để li 4 ch "Vn c huân danh" (công danh v vang mt thu). Trong đền còn lưu li li chế ca Vua Lê Thánh Tông v tài đức ca Nguyn Xí. Đền được B Văn hóa - Thông tin công nhn là di tích lch s văn hóa t năm 1990.


Hàng năm, ti đền th Nguyn Xí t chc gi 6 ln. Có nhng gi ln như vào ngày 27 tháng 8 âm lch gi Thái Phó Nghiêm qun công Nguyn Bin (anh trai Nguyn Xí) đã cùng Lê Lai hy sinh liu mình cu chúa trong khi nghĩa Lam Sơn. Ngày 30 tháng 10 âm lch gi Nguyn Xí, L hi đền Nguyn Xí là mt l hi dòng h gn vi qun th di tích.


Đề
n Bch Mã


Năm 1424, khi nghĩa quân Lam Sơn do Lê Li lãnh đạo tiến vào Ngh An lp đại bn doanh, Phan Đà, mt thanh niên địa phương dũng cm đã cùng đội quân ca mình nhp vào nghĩa quân Lam Sơn và lp nhiu chiến công ln trong nhng trn đánh chng quân Minh xâm lược. Tương truyn, lúc ra trn, Phan Đà thường cưỡi nga trng. Ông b gic Minh giết hi năm 18 tui, m táng ti Thanh Long. Khi kháng chiến chng quân Minh thng li, bình công ban thưởng, Vua Lê Thái T đã cp tin ca và cho người xây dng đền th ông và sc phong là: "Đô thiên đại đế Bch Mã thượng đẳng phúc thn". Năm Minh Mnh th 20 K Hi (1839), đền được xếp th 3 trong 4 đền ca Ngh An được c nước tế t. Ngày 24/3/1994, B Văn hoá - Thông tin đã có Quyết định s 226/QĐ-BVH xếp hng đền Bch Mã là Di tích Lch s văn hoá kiến trúc ngh thut cp quc gia. L tế ti đền Bch Mã đứng vào hàng "Quc tế". Trước đây, l tế ti đền Bch Mã được t chc hai ln trong năm: L tế đin (Quc tế) được t chc vào tháng 2 và l tế hip (tế bách thn trong vùng) vào tháng 3 âm lch.

768855_small_66645.jpg


                                        Lễ hội Đền Bạch Mã

Đề

n Bch Mã gm năm toà vi đầy đủ tam quan, nghi môn, t vu, hu vu, h đin, trung đin và thượng đin, được b cc hài hoà to nét uy nghiêm, tôn kính. Hu hết các chi tiết g đều được chm tr, điêu khc công phu vi cá hoá rng, phượng ngm cun thư, lưỡng long chu nguyt...

Trong đền còn lưu gi nhiu hin vt quý hiếm: nhà vàng, nhà bc, b lc lc bng đồng (38 cái), tượng chim Phượng sơn son thiếp vàng... T xa xưa, các l tế ti đền Bch Mã luôn được t chc chu đáo nghiêm túc vi nhiu sinh hot phong phú: L tế thn, l rước bài v t quê ngoi ca tướng quân Phan Đà v đền, các trò chơi dân gian như đánh đu, chi gà, vt cù, đua thuyn... Dân gian có câu "Nht Cn, nhì Qu, tam Bch Mã, t Chiêu Trưng" là để nói v v đẹp, tính linh thiêng và s b thế ca 4 ngôi đền bc nht x Ngh.

T năm 2001, được s nht trí ca UBND tnh Nghệ An, S VH - TT, UBND huyn Thanh Chương đã phi hp vi UBND xã Võ Lit hng năm t chc l hi thu hút đông đảo nhân dân và du khách thp phương tham gia. T năm 2007 đến nay, L hi Đền Bch Mã được t chc n định vào hai ngày 9 và 10 tháng 2 âm lch hàng năm. 


Thanh Thủy