Bài 1: Giống kém, hàng trăm hộ dân mất mùa

Nhiều hộ chặt bỏ vườn cam
Vào thời điểm người trồng cam đang thu hoạch chính vụ tháng 11, chúng tôi về vùng trồng cam của các huyện Quỳ Hợp, Nghĩa Đàn - là vùng trọng điểm sản phẩm cam Vinh. Bên cạnh những vườn cam trĩu quả, đạt chất lượng,  bán được giá, là không ít vườn cam nhiễm bệnh, không cho quả hoặc quả nhỏ, cây còi cọc và lá vàng tàn… mà nguyên nhân một phần do trồng cây giống kém chất lượng. Nhiều chủ vườn đã bỏ mặc không chăm sóc, không thu hoạch và một số phải ngậm ngùi đào cả vườn cam để trồng lại. Dừng chân bên một vườn cam chừng 4 - 5 năm tuổi, khi chủ vườn là anh Lê Quang Hòa ở xóm Minh Đình, xã Minh Hợp (Quỳ Hợp) đang dùng lưỡi cưa cắt bỏ những cành cam lá bị nhiễm vàng. Anh Hòa cho hay: Những tưởng năm nay có nguồn thu hoạch khá từ vườn cam sau 4 năm chăm sóc, không ngờ cam bị bệnh vàng lá chè (vàng như lá chè xanh sau khi nấu), nhiều cây không ra quả. Biết bệnh này rất khó phòng trừ, nên anh Hòa chỉ còn cách cắt bỏ những cành bị bệnh, đối với những cây bị nhiễm bệnh hoàn toàn, không còn cách nào khác, đào hết gốc rễ để trồng lại.

Anh Hòa thổ lộ: Sau 4 năm vất vả trên vườn cam, nhưng có tới 1/3 trên tổng số cây bị nhiễm bệnh vàng chè. Theo anh Hòa, nguyên nhân vườn cam bị nhiễm bệnh là do cây giống kém chất lượng. 
Ở xã các Văn Lợi, Minh Hợp (Quỳ Hợp) có những chủ vườn cam đã đào cả gốc rễ chất thành đống bên góc vườn chuẩn bị đốt. Tìm hiểu được biết, có thể do nhiều nguyên nhân, nhưng không loại trừ do vườn cam bị nhiễm bệnh. Đứng trước những đống gốc cam khô khốc chất đống bên mảnh vườn, ông Phan Bá Thức, xóm Minh Chùa, xã Minh Hợp, xót xa nói: Suốt 7 năm dốc toàn bộ công sức, tiền của vào vườn cam 0,5 ha, nhưng mỗi năm chỉ thu được vài tạ quả, do cây nào cũng nhiễm bệnh; mãi không phòng trừ được, buộc ông phải chặt bỏ để trồng lại. Như thế gia đình lâm vào nợ nần hàng trăm triệu đồng.
Ở huyện Nghĩa Đàn, cũng có tình trạng tương tự. Những năm gần đây bà con nông dân huyện Nghĩa Đàn phá rừng cao su, hoặc bỏ cây mía để thay thế cây cam. Nhưng do thiếu hiểu biết về giống cam, lại muốn mua giống giá rẻ nên mua phải giống cam trôi nổi trên thị trường, nhiều gia đình phải ngậm ngùi phá cả vườn cam sau nhiều năm chăm sóc…

Là năm thứ hai gia đình ông Nguyễn Văn Tám ở xóm 4B xã Nghĩa Mai đứng ngồi không yên, khi cả vườn cam không cho hiệu quả như mong muốn. Ông Tám chia sẻ: “Gia đình trồng hơn 1 ha cam Vân Du và Xã Đoài lòng vàng, sau 5 năm đổ ra bao nhiêu mồ hôi, công sức, tiền của, mỗi cây chỉ cho vài chục quả. Nguyên nhân, do trước đây gia đình tôi mua phải cây giống trôi nổi ngoài thị trường. Khi đó vẫn biết mình mua phải cây giống không rõ nguồn gốc. Ở huyện Nghi Lộc, ông Nguyễn Văn Phúc, một nông dân ở vùng Xã Đoài, thuộc gia đình đã có nhiều đời trồng cam; ông cho biết, giống cam Xã Đoài ở quê ông nay sinh trưởng, phát triển không khỏe mạnh như xưa, số quả trên cây ít dần, quả nhỏ hơn và hạt trong múi quả ngày càng nhiều. Có thể giống cam này đang thoái hóa dần. Hiện tại nhà ông đang trồng 30 gốc cam, chỉ có 10 gốc phát triển khá, bình quân mỗi gốc cho thu hoạch trên 100 quả; còn lại 20 gốc chỉ cho thu hoạch từ 60 - 70 quả/cây.
Bài học thực tiễn lớn từ chất lượng giống 
Thực tế cho thấy, cam là cây có thể giúp người trồng làm giàu, nhưng đòi hỏi phải đầu tư lớn ngay từ khi đặt cây giống và quy trình chăm sóc hàng năm. Sau 4 năm cam mới cho quả bói và thu hoạch được khoảng 9 - 10 năm nữa. Tuy nhiên, nếu mua phải cây giống không đảm bảo chất lượng, chủ vườn sẽ lâm vào tình cảnh “khuynh gia bại sản”.
Theo tính toán của người trồng cam, để trồng thâm canh 1 ha cam hàng hóa, từ khi làm đất đến lúc thu hoạch 4 năm, chi phí 200 - 300 triệu đồng, chưa kể công sức. Nếu vườn cam tốt, đến năm thứ tư, 1 ha cam có thể thu về khoảng 20 tấn quả, tương đương khoảng 600 triệu đồng. Còn nếu trồng phải giống cam kém chất lượng thì hậu quả người trồng cam phải gánh chịu là rất lớn, có thể gấp đôi khoản tiền đầu tư. Bởi, cây cam chăm sóc 3 năm mới ra quả, mà thường thì thời điểm đó cây cam mới có biểu hiện bị nhiễm bệnh, quả nhỏ, kém chất lượng. Để vậy thì không có thu hoạch, đành phải chặt bỏ để trồng lại, lãng phí lớn công và vật tư chăm sóc. 
Theo anh Lê Quang Hòa - chủ vườn cam ở xóm Minh Đình, xã Minh Hợp (Quỳ Hợp) thì cam là cây khó tính, để có năng suất cao, đòi hỏi chủ vườn phải đầu tư lớn ngay từ ban đầu và chăm sóc đúng quy trình. Như vườn cam của anh Hòa, hàng năm đầu tư các loại phân bón hóa học, phân chuồng, thuốc trừ sâu… tạo nguồn nước tưới đầy đủ, thuê người làm cỏ… Theo anh Hòa, 1 cây giống mua với giá 20.000 đồng, thì trồng 1 ha cam mới có khoảng 10 triệu đồng tiền giống, nhưng các chi phí khác mỗi năm từ 100 - 120 triệu đồng, như phân bón các loại, thuốc trừ sâu, điện bơm nước...

Có thể khẳng định, trường hợp như các nông dân Lê Quang Hòa ở Quỳ Hợp, Nguyễn Văn Tám ở Nghĩa Đàn là một trong số ít những chủ vườn cam đang lâm vào cảnh “khuynh gia bại sản” bởi cây cam. Nguyên nhân chính vẫn là do mua phải giống cam kém chất lượng hoặc không biết cách phòng trừ các loại bệnh trên cam. Được biết, vùng cam trọng điểm Quỳ Hợp có 2.787 ha cam, quýt (2.255,5 ha cam) trong đó có 1.227,7 ha cam kinh doanh. Trong số đó có khoảng 350 ha cam kinh doanh bị nhiễm bệnh vàng chè, phần lớn là cam giống Xã Đoài lòng vàng. Còn ở huyện Nghĩa Đàn hiện có gần 1.000 ha cam, phần lớn diện tích cam bị nhiễm các loại bệnh khác nhau.