(Baonghean) - Trong các cộng đồng người Thái Tày Mường ở Con Cuông (Nghệ An), ngoài ngày Tết Nguyên đán, Tết Độc lập mồng 2 tháng 9 thì ngày Tết Đoan ngọ (mồng 5 tháng 5 âm lịch) cũng là một dịp vui lớn trong năm, để gợi nhớ công ơn tổ tiên và cho họ hàng sum họp. Ngày này, bà con còn kéo nhau vào rừng hái thuốc Nam...
Trong những bản có tục ăn Tết Đoan ngọ, chẳng còn mấy ai nhớ ngày lễ này có ở cộng đồng từ bao giờ? Những người cao tuổi nhất cộng đồng hiện giờ như cụ Lương Phúc ở bản Tờ (Yên Khê - Con Cuông) cũng chỉ nhớ rằng khi mình sinh ra đã có ngày “tết Mồng 5”. Về sau này khi biết đọc báo, nghe đài ông mới biết người miền xuôi cũng có tết như vậy. Họ gọi là ngày Đoan ngọ. Có người thì gọi là Tết “diệt sâu bọ”. Mỗi người một cách gọi, còn ngày tết thì như nhau, đều là ngày mồng 5 tháng 5 âm lịch. Người Thái ở Con Cuông gọi đơn giản là “Tết Mồng 5”.
Ngày trước, trong các cộng đồng tự túc, tự cấp thì người ta đã chuẩn bị sẵn gà cho ngày này từ khi ra Giêng. Ra Giêng khí trời ấm áp hơn, những con gà mới lớn trong chuồng đã được nhắm để làm mâm cúng cho ngày mồng 5. Gà cúng tết mồng 5 thường được chăm kỹ nên thường béo tốt hơn gà thường. Có nhà cúng gà trống, nhưng dòng họ Lương của cụ Phúc thì không nhất thiết phải là trống hay mái, miễn sao là một con gà béo tốt. Mật mía để nấu cháo đậu xanh, cháo đậu đen cũng là một thứ quan trọng trong mâm cúng ngày Tết Mồng 5.
Vào ngày Tết Mồng 5, trong nhà ai nấy đều dậy sớm, dẫu không mổ lợn như Tết Nguyên đán nhưng cũng phải mổ gà cúng tổ tiên. Người ta chỉ vui Tết Mồng 5 trong một ngày nhưng không khí ngày tết thì rất đậm đặc. Tại bản Nưa, bản Tờ, Nà Pha (xã Yên Khê) hay như một số bản ở xã Chi Khê bà con đồng loạt tổ chức ngày này như là một lễ hội thực sự. Chỉ có một số ít dòng họ trong các cộng đồng này là không ăn tết này.
Một phần quan trọng nhất trong ngày Tết Mồng 5 của người Thái nhóm Tày Mường ở Con Cuông là những mâm cúng. Trên mâm cúng của bà con ở bản Tờ (xã Yên Khê) ngoài rượu (thường là 2 chén), 2 đĩa (bát) xôi, 1 con gà, 2 chén nước chè xanh thì ngày này nhất thiết phải có 2 bát cháo đậu xanh nấu mật mía. Ngày nay người ta cũng có thể dùng đường để nấu cháo miễn sao cho cháo có vị ngọt. Mâm cúng này sẽ được đặt lên bàn thờ tổ tiên và chủ nhà sẽ cúng mời ông bà về vui Tết.
Ngoài mâm cúng “ma nhà” thì trong ngày Tết Mồng 5 mỗi gia đình còn phải biện cỗ đi cúng đền thờ tổ của cả dòng họ. Cũng như người miền xuôi, người Thái nhóm Tày Mường ở Con Cuông cũng có đền thờ họ. Đây cũng là dịp để mọi người trong dòng họ sum họp ăn uống. Nơi sum họp thường là tại nhà trưởng họ. Nếu những dòng họ có đền thờ bề thế, rộng rãi như đền họ Vi ở bản Liên Đình (xã Chi Khê) thì đền thờ họ cũng có thể là nơi sum họp ăn uống của mọi gia đình trong dòng tộc. Ngoài mâm cúng tổ tiên, mâm cúng họ, trong ngày Tết Mồng 5, người Thái nhóm Tày Mường ở Con Cuông còn bày cỗ đi tết bố mẹ vợ của gia chủ cũng như bố mẹ vợ của những người con trong gia đình. Ngày trước, trong những gia đình nhiều thế hệ, chuyện bày cỗ đi tết những người liên quan của gia đình rất phức tạp. Trong nhà thường có 3, 4 thế hệ, vì vậy một nhà có vài ba cặp vợ chồng chung sống là chuyện bình thường. Khi đã lập gia đình người Thái phải có nghĩa vụ đi tết bố mẹ vợ, ông bà mối. Chính vì vậy, vào một ngày tết nhỏ như Tết Mồng 5, có nhà phải bày đến chục mâm cỗ để đi tết. Tuy nhiên, ngày nay những thủ tục rườm rà đang dần bị bãi bỏ, xu hướng gia đình hai thế hệ đang dần trở nên phổ biến trong cộng đồng người Thái ở Con Cuông, chính vì thế mà vấn đề bày mâm, biện cỗ ngày tết cũng trở nên đơn giản hơn.
Có một phong tục khá đặc biệt trong ngày Tết Mồng 5 tháng 5 ở Con Cuông, đây là ngày duy nhất trong năm để đi hái thuốc Nam. Người ta quan niệm vào ngày này có nhiều loại cây trên rừng, ngoài vườn trở thành thuốc quý. Còn những thứ cây vốn đã là thứ thuốc quý thì hái vào ngày này nó sẽ phát huy hiệu quả tốt nhất. Những người đi hái thuốc thường là phụ nữ trong nhà, đã có kiến thức căn bản về các cây thuốc. Giờ hái thuốc thường được chọn vào chính ngọ. Trước khi lên đường vào rừng, người ta thắp hương khấn trước bàn thờ tổ tiên xin chỉ lối đến chỗ cây thuốc quý. Vào đến rừng rồi, trước khi hái cây thuốc đầu tiên lại khấn xin với chủ đất (chàu đin, chàu nhà) xin cây thuốc quý về dùng. Những cây thuốc trong ngày này được cho là sẽ mang lại sức khỏe, bổ dưỡng về tinh thần cho người dùng. Thuốc hái được đem nấu như nước uống hàng ngày. Vì thế, ngày Tết Mồng 5 còn gọi là ngày Tết “hái thuốc”.
Hữu Vi