Về phần mình, dù ưu tiên các mối quan hệ với các nước châu Phi, nhưng thực tế những năm qua, vai trò và vị thế của Nga khá hạn chế tại khu vực này vì nhiều lý do. Nhưng có lẽ bối cảnh và thời điểm hiện nay đã khác, Mockva đang muốn bắt đầu một cuộc chơi mới để tìm kiếm nhiều hơn các lợi ích địa chiến lược tại châu Phi. Tất nhiên, động thái này đang khiến cho Mỹ hay Trung Quốc đều phải dè chừng!
Thượng đỉnh đầu tiên
Nhìn lại khoảng 1 thập kỷ qua, hợp tác và lợi ích của Nga tại châu Phi đã bắt đầu có những khởi sắc hơn so với trước. Số liệu từ Bộ Ngoại giao Nga cho thấy, hợp tác thương mại giữa nước này và các quốc gia châu Phi đã tăng khoảng 350%. Nhận rõ những lợi ích chiến lược về kinh tế, một diễn đàn kinh tế Nga - châu Phi cùng với một Hội nghị thượng đỉnh giữa Nga và lãnh đạo ít nhất 47 quốc gia trong khu vực sẽ lần đầu tiên sẽ được tổ chức vào ngày 23 - 24/10 tới tại Nga. Đích thân Tổng thống Nga Putin sẽ đón tiếp trọng thể các đối tác từ châu Phi.
Không phải ngẫu nhiên mà tại Hội nghị thượng đỉnh Nhóm các nền kinh tế mới nổi hàng đầu thế giới BRICS (gồm Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc và Nam Phi) tại Johannesburg, Nam Phi hồi năm ngoái, Tổng thống Putin đã phát biểu đề cao và ưu tiên phát triển mối quan hệ với các quốc gia châu Phi dựa trên nền tảng là quan hệ truyền thống hữu nghị và hỗ trợ lẫn nhau trong nhiều thập kỷ.
Và cũng không phủ nhận, Nga có mối quan hệ tốt đẹp trong lịch sử với nhiều nước châu Phi. Từ những năm 1960 - 1970, Liên Xô đã tham gia hỗ trợ các phong trào giành độc lập giải phóng dân tộc, chống chủ nghĩa thực dân hay xóa nợ cho các quốc gia, có các khóa đào tạo một thế hệ các nhà lãnh đạo châu Phi nổi tiếng…
Tuy nhiên, cũng có một thực tế, các cuộc đấu tranh này phần lớn đã thất bại gây ảnh hưởng kém tích cực đến mối quan hệ hợp tác cả kinh tế và chính trị giữa Mockva giữa các nước trong khu vực. Bản thân nước Nga cuối thời kỳ Xô Viết sau đó cũng đối mặt không ít vấn đề nội bộ khiến sợi dây liên kết hợp tác, tương hỗ lẫn nhau rơi vào tình thế đóng băng.
Kể từ khi Tổng thống Putin lên nắm quyền, quan hệ Nga và châu Phi đã có dấu hiệu cải thiện. Đặc biệt, nhằm ứng phó với các lệnh trừng phạt của phương Tây kể từ năm 2014, Nga bắt đầu tìm kiếm các đối tác mới để khắc phục hậu quả về kinh tế; và châu Phi là một trong những mục tiêu mà Nga nhắm tới. Thế nhưng, dù đã có những khởi sắc nhất định, cho đến nay, tình hình vẫn chưa thực sự sáng sủa như kỳ vọng nếu đặt phép so sánh với các nước khác. Thể hiện là hợp tác thương mại Nga - châu Phi khá khiêm tốn với 20 tỷ USD đạt được trong năm 2018. Trong khi đó, hợp tác thương mại Mỹ - châu Phi là 61 tỷ USD, Trung Quốc - châu Phi là hơn 200 tỷ USD hay Liên minh châu Âu (EU) cũng hơn 300 tỷ USD.
Nhân tố đáng gờm
Dù có một số lợi thế về lịch sử truyền thống nhưng rõ ràng Nga vẫn là “kẻ đến sau” so với các đối thủ như Mỹ, Trung Quốc, Pháp hay Nhật Bản. Với những khó khăn do các lệnh trừng phạt của phương Tây, Nga cũng không có nhiều tiềm lực tài chính để đầu tư vào các dự án cơ sở hạ tầng tại châu Phi như Trung Quốc.
“Biết người - biết ta”, thời gian qua, Nga không chọn hợp tác kinh tế là trọng tâm đầu tư vào khu vực này. Thay vào đó, Mockva đã chọn hợp tác an ninh, cung cấp và hỗ trợ các trang thiết bị trong lĩnh vực này cũng như phát triển các cơ hội thương mại từ các hợp đồng mua bán vũ khí phát sinh. Nhìn lại những năm qua, Nga đã ký 23 thỏa thuận hợp tác an ninh với chính phủ các nước châu Phi và trở thành nhà cũng cấp vũ khí lớn nhất cho khu vực này. Có thể kể đến Burkina Faso, Mali hay Congo… Nga cũng đang có kế hoạch xây dựng một trung tâm hậu cần quy mô tại một cảng ở Eritrea.
Tất nhiên, Nga cũng đã có các bước đầu tư có chọn lọc tại châu Phi như dự án xây dựng nhà máy điện hạt nhân đầu tiên tại Ai Cập hay phát triển một trong những mỏ bạch kim lớn nhất thế giới tại Zimbabwe. Tại Diễn đàn kinh tế Nga - châu Phi lần này, Nga dự kiến cũng sẽ đề xuất các đối tác châu Phi cùng thăm dò và khai thác các nguồn tài nguyên như vàng, đồng hay dầu khí…
Nhìn lại mới năm ngoái và đầu năm nay, Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov đã thực hiện nhiều chuyến công du đến các nước cận Sahara và khu vực Bắc Phi. Ngoài ra, Nga cũng tranh thủ thể hiện vai trò và tiếng nói với các nước châu Phi tại các diễn đàn như BRICS (gồm Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc và Nam Phi); Liên minh châu Phi (AU) hay Cộng đồng kinh tế Tây Phi…. Trong đó phải kể đến Ngân hàng Phát triển mới của BRICS rất có thể sẽ là nguồn tài trợ tích cực cho khu vực châu Phi.
Chưa hết, Tổng thống Nga Putin còn khẳng định sẽ có chiến lược hợp tác - phát triển khác với phương Tây hay Trung Quốc. Đó là cam kết không sử dụng áp lực hay đe dọa bên ngoài vỏ bọc đầu tư như Mỹ và cũng không khai thác tận diệt tài nguyên hay “bẫy nợ đầu tư” của Trung Quốc đối với các nước trong khu vực. Và rằng, khu vực giàu tài nguyên tiềm năng này là một sân chơi bình đẳng giữa các đối thủ cạnh tranh. Trong cuộc đua này, rõ ràng Nga lại đang có một lợi thế là dễ dàng gây dựng niềm tin với các đối tác châu Phi với lịch sử quan hệ tốt đẹp.
Với một nước Nga đang ngày càng nâng cao vị thế và tiếng nói tại nhiều khu vực - đặc biệt là Trung Đông - Bắc Phi, việc các nước châu Phi hâm nóng quan hệ với Mockva là điều trước sau cũng sẽ diễn ra. Đây cũng là thông điệp mà các nước trong khu vực gửi đến những đối tác truyền thống như Mỹ hay Trung Quốc rằng, châu Phi đang có thêm 1 đối tác tiềm năng nữa là Nga. Cũng có nghĩa, Washington và Bắc Kinh cũng cần cân nhắc và điều chỉnh lại chính sách hợp tác - đầu tư tại châu Phi một cách công bằng cho tất cả các bên!
Về phần mình, sau chuyến thăm các nước Trung Đông của ông Putin hồi tuần trước, Hội nghị thượng đỉnh lần đầu tiên giữa Nga và các nước khu vực châu Phi một lần nữa khẳng định trọng tâm ngoại giao của Mockva đối với khu vực này. Không chỉ gia tăng thêm tiếng nói và vị thế, loạt thỏa thuận mua bán vũ khí, đầu tư khai thác khoáng sản tại lục địa đen có lẽ là những động lực không thể mạnh mẽ hơn để Tổng thống Nga Putin quyết tâm bấm nút kích hoạt một cuộc chơi mới tại châu Phi. Tất nhiên, dự báo đây sẽ là một cuộc chơi rất sôi nổi và không kém phần hấp dẫn!