Cổ Am tự tức chùa Cổ Am (Diễn Minh, Diễn Châu, Nghệ An) có lịch sử đã mấy trăm năm (từ thế kỷ XV), lúc đầu chỉ là một cái am nhỏ trên núi đá Hổ Lĩnh gọi là Am Sơn Tự, sau ngày càng linh thiêng và được phục dựng, uy danh trấn một vùng.
Chuyện kể lại, có người biết núi có sinh khí mạnh, nên bàn người làng đưa chùa xuống chân núi cho dễ bề đi lại; còn ông ta đưa mộ người nhà lên núi táng, việc không thành, làng động, người kia phải tạ lỗi với dân làng, xin phục lại chùa cũ.
Chùa Cổ Am sau cải cách ruộng đất bị bỏ lại hoang phế và quanh chùa cũng có 2 sự kiện ghi dấu ấn trong lịch sử, đó là trận huyết chiến Lê - Mạc của Lai Quận công Phan Công Tính và Mạc tướng Nguyễn Quyện giữa vùng đầm lầy dưới núi Hai Vai. Phút cuối dũng tướng phù Lê nổi tiếng đã bị vây trong vùng tử trận, ngài tả xung hữu đột nhưng không ra nổi, các tướng sĩ đã ngã xuống gần hết.
Nguyễn Quyện biết Phan tướng công là bậc dũng lược liền có lời cảm kích: “Lai huynh xin hãy thuận theo hàng”. Mạc tướng chưa dứt lời, Phan tướng công đã đứng trên thớt voi: “Ruột gan ta đây, hãy moi ra cho các ngươi biết” và ngài tuẫn tiết, lúc ấy trời quang mây tạnh, quân sĩ hai bên bàng hoàng trước cảnh ấy, trời đất như thấu hiểu đấng can tường, bỗng phía Tây Nam, có tiếng sét nổ vang trời lộng đất. Nhân dân thương tiếc sau lập đền thờ Phan tướng công tại làng Hào Kiệt (quê nhà) cách đó không xa gọi là đền thờ thần Độc Lôi.
Phía Tây chùa trước có chợ Lèn, trong chống Mỹ bom đánh phá vào đây một trận thảm khốc, chết rất nhiều người, ở Yên Thành và Diễn Châu thường có một ngày và một số làng có ngày này, gọi là ngày giỗ chung của làng, chợ Lèn cũng có một ngày ấy cho dân hai huyện.
Khoảng sau năm 2010, Phật pháp đã lan về xứ Nghệ, về Diễn Châu; người ta khao khát và trông mong đến nhường nào, có người đã khóc khi những hòn đá đầu tiên được bỏ xuống, đánh dấu phục hưng Cổ Am tự, dưới sự chỉ dẫn của thầy Thích Chân Tính, một danh sư của chùa Hoằng Pháp (Thành phố Hồ Chí Minh) nổi tiếng.
Sau mấy năm xây dựng với hàng chục tỷ đồng tiền công đức, tài trợ, việc san lấp ao hồ, làm nền, làm chánh điện, nhà tầng, tháp thờ hương linh, xây dựng Bồ tát quán thế âm trong hang động, trên đỉnh núi gần hoàn tất…
Nơi đây là chốn tu tập, danh thắng tâm linh, cho cả người tu lẫn người đời chiêm bái. Đêm đêm thượng điện vang lên trầm hùng tiếng chuông và dàn đồng ca kinh kệ của các phật tử. Các sư thầy cùng bà con, đạo hữu đổ mồ hôi trăn trở, gom góp để cho ta có một chùa Cổ Am tự hoành tráng hôm nay.
Cạnh chùa Thượng, có một hang động khổng lồ, từ thời cụ Cao Xuân Dục - bậc danh nhân triều Nguyễn - đã ghi chép về hang động này, rất kỳ lạ và kì bí lẫn thanh thoát siêu nhiên. Có nhiều người tới đây, quỳ dưới sự lặng bặt của không gian, dưới cái nhìn chăm chú đầy che chở của Đức Quán Âm, Đức Tiên Ông (hai pho tượng lớn trong hang động) trải lòng mình ra với Phật pháp; rồi ngửa mặt nhìn những cánh dơi thấp thoáng qua ánh đèn, hay cúi xuống vũng nước trong vắt trên hốc đá nhấp một ngụm mát lạnh, tự cảm giác thấy được sự nhiệm màu của Phật pháp tạo hóa ban cho.
Sau hồi kinh kệ trong chánh điện phật tử hãy leo lên chân pho tượng Đức Quán Âm 3 mặt trên núi, trong hoàng hôn mà ngắm dải Động Thờ, núi Con Voi, động Thần Vũ, bát ngát xanh, bóng ngả linh uy trùm thiên hạ, rồi Đông nam núi Hai Vai đột ngột nổi lên như gánh đỡ trời đất; phía Bắc Bùng Giang như thiếp bạc uốn quanh tựa một con rồng, phía Tây lèn Vĩnh Tuy, trầm tư cạnh rú Tháp như con nhạn muốn bay về miền xa vắng. Bốn phía đồng xanh bát ngát, sông suối phẳng lì, làng xóm nhấp nhô.
Rồi đây, Diễn Châu nối với Yên Thành tạo thành quần thể độc đáo du lịch tâm linh: Từ đền Cuông (Huyền thoại Thục phán An Dương Vương đến Đền Sò - Đền Bùng trên dải gò sò long cương huyền thoại) sẽ nối với đền Lùm, Cổ Am Tự, vượt lên nối với quần thể của Yên Thành: Vĩnh Tuy, Động Thờ, chùa Gám, hứa hẹn một hành trình đầy lý thú cho du khách gần xa.