(Baonghean) - Vit Nam nói chung, x Ngh nói riêng hiếm người ph n được dân tôn làm Thn Thành Hoàng, lp đn th ti làng, xã mình. Thế làng Phương Lch, nay là xã Din Hoa, huyn Din Châu, có bà Tú Lường - Phm Th To đã được nhân dân làng chùa Me (nay là làng Đo Lý, xã Lý Thành, huyn Yên Thành) tôn làm Bn Cnh Thành Hoàng và lp đn th Bà t năm Nhâm Thân (1932)…

Bà Phm Th To sinh năm 1860, là con gái ca c nhân Phm Đăng Tun, làm quan án sát tnh Ninh Bình. Bà sng trong gia đình gia giáo nên sm có đc tính hiếu nghĩa và giàu lòng yêu nước, thương dân.

Vào thp niên 70 ca thế k XIX, là thi kỳ gic Pháp t đánh chiếm các tnh min Bc nước ta. Nam Đnh, Ninh Bình… ln lượt rơi vào tay thc dân Pháp. Quan án sát tnh Ninh Bình không gi được Thành Ninh Bình nên Vua T Đc có lnh gi vào Kinh đô Huế đ nhn án chém đu. Bà Phm Th To, lúc đó mi có 12, 13 tui, đã nghĩ k: Nếu cha chết thì không ai nuôi bà ni đã hơn 90 tui, nên bà viết đơn xin chết thay cha mình. Khi vào đến Kinh, hai cha con bà quỳ trước mt Vua T Đc. Vua hi: “Con này quỳ đây đ làm gì?”. Bà To dâng đơn lên. Đc xong đơn ca bà, vua ra lnh tha án chém cho án sát Phm Đăng Tun, nhưng phi đày lên tn Lng Sơn. Thế là nh có lòng chí hiếu, bà cu sng cha mình. Thc ra, bà biết các tnh min Bc cũng như các tnh min Nam rơi vào tay gic Pháp không phi các quan tnh không gi được thành, cũng không phi vì dân yếu kém, mà nguyên nhân chính là do Nguyn Ánh cu vin Pháp sang đánh Hoàng đế Cnh Thnh.

V chng ông Võ Tính Thành, bà Phm Th Thc là anh r và ch rut cu bà To cùng vi mt s người khác lp ra Tri Lt, huyn Tân Kỳ (Ngh An) đ góp phn cung cp lương thc, thc phm cho nghĩa quân phong trào Cn Vương Ngh An. Bà To là người thông tin liên lc gia nghĩa quân vi Tri Lt. Nh vy, Tri Lt là mt trong nhng hu phương tin cy ca nghĩa quân.

lang Nghiêm Thng, nay là xã Đông Sơn, Đô Lương, có ông Nguyn Cnh Đnh khôi ngô tun tú, mi 25 tui đã thi đu tú tài. Hi đó vùng ch Lường chưa có người đu đt. Ông Nguyn Cnh Đnh là người khai khoa, dân thường gi là ông Tú Lường. Bà Phm Th To kết duyên vi ông Tú Lường, dân gi bà là bà Tú Lường. Gia đình ông bà sng rt hnh phúc, năm ông 27 tui thì b bnh nng, qua đi khi bà Tú Lường mi 22 tui, mang thai được 3 tháng. Khi sinh được con trai, bà quyết đnh vy th chng, nuôi con”.

làng Chùa Me, nay là làng Đo Lý, xã Lý Thành, huyn Yên Thành, có tướng Nguyn Văn Ngi dưới trướng Tiến s Nguyn Xuân Ôn. Trong phong trào Cn Vương x Ngh, khi tướng Nguyn Văn Ngi giết được thiếu úy Coóc ch huy quân đi Pháp và quân đi Nam Triu đánh phá phong trào Cn Vương trn Cn Voi đã làm cho quân Pháp kinh hn bt vía. Lúc đó, các quan Nam Triu nhiu người mng nhưng cũng có không ít người lo. Vì gic Pháp c tình bt cho được Nguyn Xuân Ôn khi đang trên giường bnh, vào tháng 7/1887. Tướng Ngi không h nao núng, vn lãnh đo quân s chng gic cho đến năm 1893. Lúc này, lc lượng nghĩa quân mng dn, li b gián đip ch đim nên tướng Ngi b bt, bn chúng đưa tướng v làng Chùa Me x t và đt phá trit h đ uy hiếp phong trào Cn Vương x Ngh. Dân làng Chùa Me phi đi phiêu bt nhiu nơi.

Sau khi c Đình Nguyên Phan Đình Phùng và c Tiến s Nguyn Xuân Ôn t trn, phong trào Cn Vương x Ngh tm lng. Bà Tú Lường b tin ra và đi kêu gi nhng nhà ho tâm trong vùng giúp đ cho dân làng Chùa Me tr v làng cũ, xây dng nhà ca, cày cy làm ăn, chăm sóc m m t tiên ông bà, cha m. Chng bao lâu, làng li trù phú như xưa và h xin ý kiến ca bà đi tên thành làng Đo Lý.

Ngày 19/5, năm Nhâm Thân (1932), bà Tú Lường quy tiên, hưởng th 73 tui. Nhân dân làng Đo Lý tưởng nh công ơn bà, đã lp đn th và lên Đô Lương xin chân hương v th, tôn bà Tú Lương- Phm Th To là Bn Cnh Thành Hoàng ca làng Đo Lý.

Ngày 21/4/2008, nhà th h Nguyn Cnh xã Đông Sơn được UBND tnh Ngh An công nhn là Di tích lch s cp tnh. Nhà th này th ông bà Tú Lường và các v t trong h. Còn nhà th Đi tc h Nguyn Cnh, xã Tràng Sơn, Đô Lương đã được công nhn Di tích lch s văn hóa cp Quc gia, t năm 1991. Ngày 6/1/2011, UBND tnh Ngh An có Quyết đnh s 58/QĐ-UBND.VX v vic đt đi tên đường Thành ph Vinh đt IV, trong đó có đường Phm Th To phường Bến Thy, đim đu là đường Phong Đnh Cng, đim cui là đường Võ Th Sáu...


Hồ Bá Quỳnh