Khu du lịch sinh thái Tràng An, một không gian độc đáo, sơn thủy hữu tình, từ lâu được coi là “vịnh Hạ Long trên cạn” ở Ninh Bình đang ngày càng đón nhiều khách du lịch đến tham quan.
Vẻ đẹp tiềm ẩn của khu du lịch tâm linh Tràng An được nhiều đoàn khảo sát địa chất, khảo cổ trong nước và quốc tế khám phá - đó là vẻ đẹp mang đậm tính lịch sử, văn hóa của vùng đất cố đô Hoa Lư có bề dày lịch sử hàng nghìn năm.
Với những giá trị vô giá về cảnh quan, địa chất địa mạo lịch sử, khoa học hiếm có, Quần thể danh thắng Tràng An hiện nay đã và đang được chính quyền địa phương, các Bộ, ngành liên quan lập hồ sơ khoa học đề nghị UNESCO công nhận và đưa vào Danh mục Di sản thế giới.
Giá trị về cảnh quan - địa mạo karst
Theo nghiên cứu của các chuyên gia Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản, vùng karst Tràng An là phần tận cùng về phía Đông Nam của các dải đá vôi thuộc nhánh đại dương Tethys cổ. Các dải đá vôi này đã làm thành loạt cao nguyên đá vôi Tây Bắc Việt Nam độc đáo, sau khi qua Cúc Phương về tới Tràng An thì chuyển thành các khối núi, dãy núi hẹp xen các thung lũng ngày càng mở rộng về phía Đông Nam, cùng một số đồi karst sót rải rác trên đồng bằng trước khi chìm hẳn xuống biển.
Phong cảnh Tràng An. (Ảnh: V.B/Vietnam+)
Quần thể danh thắng Tràng An được coi là “Bảo tàng địa chất ngoài trời”. Khu vực này có tuổi địa chất khoảng 250 triệu năm cách ngày nay, qua thời gian dài phong hóa bởi sự biến đổi của trái đất, khí hậu, biển tiến, biển thoái đã mang trong mình hàng trăm thung lũng, hang động… cùng nhiều loài động, thực vật quý hiếm.
Tiến sĩ Trần Tân Văn, Viện trưởng Viện Khoa học địa chất và Khoáng sản phân tích, điều làm nên giá trị nổi bật là khối đá vôi Tràng An đã thể hiện rõ cảnh quan karst nhiệt đới nóng ẩm, gió mùa điển hình với một loạt kiểu dạng như dạng tháp, dạng nón và các dạng cảnh quan trung gian chuyển tiếp, bao quanh vô số những thung lũng, hố sụt kín, liên kết với nhau bởi hệ thống hàng trăm hang động, trong đó có nhiều hang động xuyên thủy. Hình thành do kết quả tương tác của một số cấu trúc địa chất chính trên Trái đất, khối đá vôi Tràng An độc đáo ở chỗ đã từng bị biển xâm lấn, biến cải nhiều lần, nay đã nổi lên trên cạn.
Đặc biệt, không nơi nào trên thế giới có được cảnh quan của một Vịnh Hạ Long thực thụ nhưng đã trở thành “hóa thạch, nổi lên trên cạn” như ở đây. Nguyên nhân làm cho “Vịnh biển cổ Hoa Lư” của Ninh Bình trở thành một “Vịnh Hạ Long trên cạn” nằm ở đặc thù của quá trình phát triển đồng bằng châu thổ Sông Hồng và tiếp đó là do hoạt động nhân sinh đắp đê ngăn lũ và quai đê lấn biển của người Việt từ thế kỷ IX, X đến nay.
Quá trình đó làm cho vịnh cổ Hoa Lư thực thụ bị tách dần với biển trở thành trên cạn. Thế nhưng, mặc dù biển đã trở nên “xa” Tràng An từ ngàn năm nay song cảnh quan “Karst nhiệt đới bị biển xâm lấn và biến cải” vẫn được giữ nguyên, với các núi, đảo karst mang trên mình nhiều dấu ấn của biển như các clif, các ngấn sóng vỗ có hàu hà bám, các thềm mài mòn, các hang luồn…
Và cũng không nơi nào trên thế giới mà địa hình karst được thể hiện dưới dạng thành lũy, hẹp, vách dốc dạng khung xương kéo dài dạng cung, dạng lưỡi kiếm, dạng vô lăng tàu thủy bao lấy một không gian rỗng, rộng lớn bên trong như ở vùng Tràng An. Kinh đô đầu tiên của Việt Nam - Kinh đô Hoa Lư - với các di tích của các triều đại Đinh, Lê, Lý đã được xây dựng dựa trên tính hiểm hóc của các “thành lũy”, “cung”… độc đáo do quá trình karst hóa diễn ra ở đây để chống lại ý đồ xâm lược của ngoại bang.
Môi trường tự nhiên biến động đã tạo ra những cảnh đẹp lạ thường ở nơi đây, một sự pha trộn giữa những đỉnh núi muôn hình vạn trạng, được che phủ bởi thảm thực vật nguyên sinh phong phú. Những vách đá dựng đứng bao quanh thung lũng rộng, sâu, quanh năm yên tĩnh và ngập nước. Có thể nói, giá trị cảnh quan của Tràng An được đánh giá là quý hiếm trên thế giới.
Hệ sinh thái trên cạn là nơi lưu giữ khoảng 600 loài thực vật, 200 loài động vật, trong đó có nhiều loài được ghi trong Sách đỏ Việt Nam cần được bảo vệ. Hệ sinh thái dưới nước có khoảng 30 loài động vật nổi, 40 loài động vật đáy, đặc biệt là rùa cổ sọc là loài sinh vật lạ, quý hiếm.
Giá trị văn hóa qua nghiên cứu khảo cổ học
Phó giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Khắc Sử (Viện Khảo cổ học Việt Nam) khẳng định bối cảnh tự nhiên nêu trên, vô hình chung trở thành điều kiện đặc biệt để khu vực này sớm trở thành cái nôi cư trú và tiến hoá của người Việt cổ.
Nhiều di chỉ khảo cổ học mới được phát hiện thời gian gần đây ở hang Mòi (hay còn được gọi là hang Mối), hang Núi Tướng, hang Ốc, mái đá Vàng, mái đá Ông Hay, mái đá Chợ..., đặc biệt là đã tìm thấy di cốt người tiền sử ở 3/6 địa điểm cho chúng ta hình dung ra không gian sống của người xưa. Họ sử dụng hang đá, mái đá làm nhà, nguồn thức ăn được khai thác xung quanh những thung lũng đá vôi.
Các nhà khoa học đã tiến hành lấy mẫu phân tích về địa chất; bào tử phấn hoa đá, nhũ đá, đất... ở hang và các thung lũng lân cận; lấy mẫu trong tầng văn hoá khảo cổ để xác định niên đại bằng phương pháp phân tích đồng vị carbon phóng xạ (C14) gồm xương thú, than, vỏ nhuyễn thể. Kết quả phân tích cho thấy, một số mẫu vật có niên đại cách ngày nay trên dưới 10.000 năm.
Dựa vào hình dáng những công cụ đồ đá, mảnh gốm phát lộ, nơi đây có dấu ấn người tiền sử ở giai đoạn cuối Pleitocene và đầu Holocene, cách ngày nay khoảng 10.000 năm. Nguồn thức ăn chính của họ là ốc núi, khai thác theo mùa (mùa mưa) ngoài ra còn có thủy sản, rùa núi, cua đá, chim thú nhỏ và các loại củ, quả, hạt.
Điều này chứng tỏ người Việt cổ đã thích ứng một cách hài hoà với mọi biến cố của tự nhiên, tiến hoá liên tục qua một số nền văn hoá cổ để sau này lập nên mô hình nhà nước Việt Nam phong kiến trung ương tập quyền.
Hơn 10 thế kỷ trôi qua, tuy kinh thành Hoa Lư xưa không còn nữa, nhưng sự hiện hữu của những di tích gắn liền với ba triều đại Đinh, Tiền Lê, Lý như: đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng, đền thờ vua Lê Đại Hành, cầu Đông, cầu Dền; những dấu tích của thành Đông, thành Bắc, thành Dền, thành Nam, chùa Nhất Trụ (Một Cột)… đã tạo nên một không gian văn hoá Hoa Lư huyền thoại.
Giá trị đã được xác định
Tại Hội nghị báo cáo kết quả, tiến độ và bàn về công tác xây dựng hồ sơ di sản tháng 5/2012, các chuyên gia Viện Khảo cổ học, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản, Viện Nghiên cứu truyền thống và Phát triển, giáo sư Paul Dingwall và các đại biểu dự hội nghị đã thống nhất xây dựng hồ sơ quần thể danh thắng Tràng An trình UNESCO xem xét công nhận là Di sản thế giới theo tiêu chí hỗn hợp (gồm tiêu chí 7 về giá trị thẩm mỹ, cảnh quan, 8 về giá trị địa chất, địa mạo và tiêu chí 5 về văn hóa), ngoài ra cần quan tâm thêm tiêu chí 3 về giá trị văn hóa chứa đựng sự độc bản hoặc chí ít là chứng cứ đặc biệt về truyền thống văn hóa đã mất của nhân loại.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Khắc Sử cho biết, căn cứ vào kết quả khai quật, nghiên cứu khảo cổ học hang động Tràng An đã xác nhận rằng, các di tích tiền sử mang trong mình những đặc thù riêng biệt, có thể xác lập sự hiện diện của một nền văn hoá khảo cổ-văn hóa Tràng An. Nó rất khác so với văn hóa khảo cổ Hoà Bình, Cái Bèo, Đa Bút, Quỳnh Văn, Hạ Long, Hoa Lộc cả về không gian cư trú, về chất liệu công cụ đá, kỹ thuật gia công công cụ, có sự giao thoa, tiếp xúc và diễn tiến văn hóa để bước từ nguyên thuỷ sang văn minh ở một địa bàn hết sức đặc trưng của thung lũng karst lầy trũng.
Ông Sử nhận định truyền thống khai thác nhuyễn thể ở hang còn được lưu truyền cho tới những người Việt sau này.
Theo Viện trưởng Viện Khoa học địa chất và khoáng sản Trần Tân Văn, tính toàn vẹn và tính chân xác đã được giữ gìn khá nguyên vẹn ở quần thể danh thắng Tràng An, nhất là từ khi tỉnh Ninh Bình xác định sẽ có 5 vùng được quản lý chặt chẽ phục vụ bảo tồn, phát triển, gồm khu vực bảo vệ nghiêm ngặt; khu vực khoanh vùng bảo vệ các công trình di tích lịch sử kiến trúc-nghệ thuật, di tích, di chỉ khảo cổ; khu vực bảo tồn đan xen giữa nơi được bảo vệ nghiêm ngặt và nơi dùng để phát triển du lịch; khu vực dành riêng cho phát triển du lịch; khu vực làng xã có cư dân sinh sống.
Đoàn cán bộ UNESCO tới thăm danh thắng Tràng An (Nguồn: TTXVN)
Lãnh đạo tỉnh Ninh Bình cũng đã cam kết thiết lập hành lang bảo vệ, ngăn chặn tất cả những tác động xấu đến môi trường tự nhiên. Riêng khu vực bảo tồn nghiêm ngặt sẽ không có bất kỳ hoạt động khai thác nào làm ảnh hưởng đến tính vẹn toàn, nguyên gốc của di sản.
Ông Trần Tân Văn bày tỏ tin tưởng: “Với những giá trị to lớn về văn hóa ở Tràng An cùng với giá trị về cảnh quan, địa chất, địa mạo độc đáo, chúng tôi tin tưởng rằng, Tràng An sẽ là thành viên tiếp theo của di sản thế giới ở Việt Nam trong tương lai không xa".
Hiện tại, Việt Nam đã có 7 di sản thế giới được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hoá của Liên hợp quốc (UNESCO) công nhận, trong đó Vịnh Hạ Long (Quảng Ninh) và Vườn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng (Quảng Bình) được biết đến với giá trị toàn cầu về cảnh quan. Tuy nhiên, chưa có di sản nào được công nhận về nghiên cứu khảo cổ học và cũng chưa có di sản nào được đệ trình theo tiêu chí hỗn hợp.
Nếu được UNESCO vinh danh, quần thể danh thắng Tràng An bao gồm khu du lịch sinh thái Tràng An, khu di tích lịch sử văn hóa Cố đô Hoa Lư và khu du lịch Tam Cốc-Bích Động của tỉnh Ninh Bình sẽ là di sản thứ 8 và là di sản văn hóa thế giới đầu tiên của Việt Nam được công nhận theo tiêu chí hỗn hợp với các giá trị thiên nhiên, địa chất địa mạo và văn hóa đặc sắc./.