Ngày 9/9/1964, ở một bãi đất hẹp dưới chân núi Dong thuộc thị trấn Lạt, quân dân Tân Kỳ và TNXP, Trung đoàn 98 Công binh đã bổ những nhát cuốc đầu tiên xây dựng đường chiến lược cơ giới Hồ Chí Minh, trên cơ sở tiếp nối và nâng cấp con đường chiến lược 559. Cột mốc số 0 của đường Hồ Chí Minh huyền thoại - con đường biểu tượng cho sức mạnh của hậu phương hướng về tiền tuyến trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, được đặt ở Tân Kỳ từ ngày đó...
Đất anh hùng và "quê của muôn quê"
Trong chiến tranh chống Mỹ, Tân Kỳ là địa bàn quan trọng, được Tỉnh và Bộ Tư lệnh Quân khu chọn làm căn cứ hậu phương chiến lược. Tại đây có đường giao thông chiến lược 15A, 15B chạy qua và các cao điểm quan trọng như cao điểm 886 ở Lèn Rỏi, 159 ở dãy Bồ Bồ, 722 ở Bù Loi... Nhiều đơn vị chủ lực của Quân khu và Bộ Quốc phòng đã tập kết trên địa bàn huyện trước khi xung trận vào Nam như các sư đoàn 316, 224, 304, 312... Cũng vì vậy nơi đây là một trong những trọng điểm đánh phá của máy bay Mỹ.
Theo nhiều nhân chứng kể lại thì từ năm 1965 - 1972, hầu như ngày nào Tân Kỳ cũng phải hứng chịu các loạt bom và rốc két. Đã có 1.081 con em ưu tú của Tân Kỳ hy sinh, 1.486 người mang thương tật, 997 người nhiễm chất độc da cam... Tuy nhiên, Tân Kỳ vẫn vững vàng với vai trò "hậu phương lớn" của "tiền tuyến lớn". Quân và dân Tân Kỳ đã tổ chức chặt chẽ việc phòng tránh và đánh địch có hiệu quả, bắn rơi 2 máy bay Mỹ vào tháng 6/1966, phá 59 quả bom nổ chậm, san lấp 2.500 hố bom, sửa chữa 26 cầu, gầm, đảm bảo trên 100 km đường trên địa bàn huyện luôn an toàn, thông suốt. Chi viện sức người sức của cho tiền tuyến, huyện đã có 382 thanh niên xung phong và 3.175 người tham gia dân công hỏa tuyến, đóng góp hàng ngàn tấn lương thực, hàng vạn tấn thực phẩm cho các đơn vị đóng quân trên địa bàn huyện.
Trong những ngày tháng khốc liệt đó, Tân Kỳ còn là nơi sơ tán của nhiều cơ quan, xí nghiệp, trường học và là nơi nhiều người dân các huyện đồng bằng lên khai hoang. Đặc biệt, từ năm 1968 đến 1973, Tân Kỳ đã tiếp nhận, cưu mang, đùm bọc trên 3 vạn đồng bào Vĩnh Linh, Gio Linh, Cam Lộ của tỉnh Quảng Trị ra sơ tán. Nhân dân Tân Kỳ vừa chiến đấu vừa sản xuất, "bát cơm sẻ nửa, hạt muối cắn đôi" - nhường đất, nhường ruộng, giúp cây con giống... cho đồng bào sơ tán sớm hòa nhập, ổn định chỗ ở và sản xuất. Rất nhiều câu chuyện cảm động về tinh thần "lá lành đùm lá rách" của đồng bào địa phương với bà con sơ tán được nhắc mãi đến hôm nay, ở cả hai vùng Nghệ An Quảng Trị.
Chính nhờ vậy, chỉ sau 5 năm (1968-1973), ở những "làng tản cư" Tân Kỳ đã có hơn 2.600 trẻ em ra đời, hơn 350 đảng viên mới được kết nạp; gần 1.800 ha ruộng đất được khai hoang phục hóa.. Nhà thơ Xuân Đức người Vĩnh Linh - Quảng Trị đã viết những câu thơ mộc mạc kể về những ngày tháng nồng thắm tình người đó.
Giã từ quê mẹ Vĩnh Linh
Ra với miền quê Tân Kỳ xứ Nghệ
Nghe lạch sông Con giọng hò man mác
Đây Tân Kỳ quê của muôn quê
..................................
Đất xa lạ mà lòng người chan chứa
Ai cũng ngỡ mình đang sống ở Vĩnh Linh
Từ những ngày tháng sản xuất, chiến đấu đầy hào hùng đó, Tân Kỳ đã có 1 người được phong danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang, đó là thiếu tá Đặng Văn Đài, 1 người được phong Anh hùng lao động là đồng chí Lương Văn Hậu. Ngoài ra còn có 5 Bà mẹ Việt Nam anh hùng và gần 1.000 CCB vừa được nhận kỷ niệm chương chiến sĩ Trường Sơn (gần bằng số CCB Trường Sơn của TPHCM và các tỉnh Đông Nam bộ). Ghi nhận thành tích của vùng đất khởi đầu tuyến đường Trường Sơn huyền thoại này, Đảng và Nhà nước đã phong tặng danh hiệu đơn vị Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân cho Đảng bộ và nhân dân huyện Tân Kỳ và 7 xã của huyện là Kỳ Tân, Kỳ Sơn, Nghĩa Hợp, Nghĩa Đồng, Nghĩa Bình, Giai Xuân và Tiên Kỳ.
Chuyển mình lên no ấm
Đến với Tân Kỳ hôm nay là đến với một vùng quê đang chuyển mình trên con đường công nghiệp hóa - hiện đại hóa. Đã qua rồi cái thời Tân Kỳ bị coi là ngõ cụt, với một tuyến đường duy nhất nối với miền xuôi là Tân Kỳ - Đô Lương - Vinh.
Nhờ đó, trong những năm qua, đời sống của người dân Tân Kỳ khởi sắc về mọi mặt. Tăng trưởng kinh tế bình quân 2006 - 2008 ước đạt 11,2%. Trước đây, mỗi năm Tân Kỳ chỉ sản xuất được 30.000 tấn lương thực, nay mỗi năm phát triển lên 60.000 tấn. Nghề rừng không ngừng phát triển, nhất là phong trào trồng rừng nguyên liệu với các loại cây như keo lai, bạch đàn... Hai năm trở lại đây, việc trồng cây lâm nghiệp hàng năm đều đạt và vượt chỉ tiêu.
Đặc biệt, năm 2008, diện tích trồng rừng đạt 1500 ha, đạt 150% so với kế hoạch. Trong công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp, huyện duy trì ổn định hoạt động các nhà máy đường, xí nghiệp sản xuất phân hữu cơ sinh học, các xưởng chế biến mủ cao su... Thị trấn Tân Kỳ nhờ có đường Hồ Chí Minh mà phát triển mạnh mẽ các trung tâm thương mại- dịch vụ ngày càng liên tiếp mọc lên. Các hoạt động văn hóa - xã hội như giáo dục, y tế có nhiều chuyển biến tích cực. Tỷ lệ hộ nghèo giảm từ 32% năm 2005 xuống 25% năm 2008.
Hướng tới tương lai
Trên cơ sở tiềm năng, thế mạnh của huyện, Đảng bộ và chính quyền huyện Tân Kỳ đang xây dựng và triển khai nhiều chương trình hành động nhằm khai thác có hiệu quả những tiềm năng, phục vụ phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng an ninh. Với nguồn khoáng sản dồi dào (như đất sét cao lanh, đá vôi, đá granít, đá máp, đá trắng...), Tân Kỳ đã hoàn thành bước đầu quy hoạch phát triển các khu công nghiệp nhỏ ở các xã Đồng Văn, Nghĩa Dũng, Giai Xuân.
Ông Nguyễn Duy Thủy - Chủ tịch UBND huyện cho biết: "Huyện đang từng bước tạo môi trường đầu tư, khảo sát và lên phương án quy hoạch xây dựng nhà máy xi măng nhằm tận dụng lợi thế về nguyên liệu và lực lượng lao động trẻ dồi dào. Hiện tỉnh đã giới thiệu 2 nhà đầu tư ở Tp Hồ Chí Minh cho huyện".
Bên cạnh đó, các làng nghề truyền thống như làng nghề gạch ngói Cừa (Nghĩa Hoàn), mây tre đan (Kỳ Tân), trồng dâu nuôi tằm (Nghĩa Đồng)... cũng được chú trọng đầu tư mở rộng quy mô sản xuất, cải tiến thiết bị nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm. Các cây nguyên liệu chủ lực tiếp tục được quy hoạch phát triển theo hướng mở rộng diện tích, tăng năng suất sản lượng (cây cao su, với hơn 1 nghìn ha, được định hướng phát triển lên 5 nghìn ha). Cùng với định hướng nâng công suất nhà máy đường sông Con từ 1.250 tấn/ngày lên 1.650 tấn/ngày, diện tích trồng mía sẽ được nâng lên từ 3.500 ha lên 4.500 ha.
Cùng với phát triển kinh tế, Tân Kỳ cũng đang chú trọng phát triển văn hóa - du lịch thông qua việc phát huy giá trị lịch sử - văn hoá của cột mốc số 0 và đường Hồ Chí Minh. Theo ông Thủy thì huyện đang lập đề án xây dựng khu công viên thị trấn với tượng đài "Hậu phương hướng về tiền tuyến". Ngoài ý nghĩa tưởng nhớ những năm tháng hào hùng của quân và dân ta trên con đường huyền thoại này, khu công viên còn là nơi phục vụ nhu cầu vui chơi, giải trí cho nhân dân, nâng cao đời sống văn hóa tinh thần cho người lao động, đặc biệt là công nhân ở các nhà máy, khu công nghiệp trong tương lai.
Tuy nhiên, để ý tưởng này trở thành hiện thực, cần có sự quan tâm đầu tư của tỉnh và Trung ương. Tin rằng, sự kiện kỷ niệm 50 năm ngày mở đường Trường Sơn và ngày truyền thống Bộ đội Trường Sơn tổ chức tại cột mốc số 0 sẽ là động lực thúc đẩy Đảng bộ và nhân dân Tân Kỳ tiếp tục vượt khó, hoàn thành xuất sắc mục tiêu kinh tế - xã hội mà Đại hội Đảng bộ huyện khóa XVIII đề ra.